Tímarit lögfræðinga - 01.05.1995, Blaðsíða 20

2. ALMENNT UM SÉRSTAKT HÆFI DÓMARA
Ein af þeim kröfum, sem gera verður til réttarnTös, er að dómstólar séu sjálf-
stæðir. Við dómstörf ber dómara á grundvelli laga og túlkunar þeirra að fara
með þau mál, sem hann hefur til úrlausnar. Dómari má ekki vera neinum háður
nema réttinum.1 I samræmi við þetta gildir sú grundvallarregla í réttarfari, að
dómara ber að víkja sæti, ef hann er í slíkum tengslum við aðila eða sakarefnið,
að ástæða er til að draga í efa óhlutdrægni hans.
Þær réttarreglur, sem mæla fyrir um, að dómari fari ekki með einstakt mál af
greindum ástæðum, eru nefndar sérstakar hœfisreglur til aðgreiningar frá al-
mennum hæfisreglum, er lúta að þeim skilyrðum, sem fullnægja verður til að
geta fengið dómaraembætti og haldið.
Reglur um sérstakt hæfí dómara er að finna í 5. gr. eml. og 6. gr. laga nr.
19/1991 um meðferð opinberra mála. Lagaákvæði þessi mæla fyrir um, hvenær
dómari máls telst vanhæfur til að fara með mál og ber að víkja sæti. Ef þessi
ákvæði eiga ekki við um dómara, telst hann hæfur til að fara með viðkomandi
mál og dæma. Vanhæfisreglur réttarfarslaga eru flestar settar fram með þeim
hætti, að dómari telst vanhæfur, ef fyrir hendi eru tiltekin atvik eða aðstæður,
sem tengja hann við aðila máls eða sakarefnið. Þar sem ómögulegt er að sjá
fyrir öll þau atvik eða aðstæður, sem fallnar eru til þess að hafa áhrif á óhlut-
drægni dómara, er nauðsynlegt að fyrir hendi sé matskennd hæfisregla. Þá reglu
er að finna í g-lið 5. gr. eml. Það lagaákvæði mælir ekki fyrir um, hvaða atvik
eða aðstæður valda því, að dómari sé vanhæfur, heldur lýsir einungis því sam-
eiginlega einkenni, að þessi atvik eða aðstæður séu til þess fallnar að draga
megi óhlutdrægni dómara með réttu í efa.
Ákvæði eldri laga nr. 85/1936 um meðferð einkamála í héraði, varðandi
sérstakt hæfi dómara, voru sett fram með sama hætti og reglur gildandi réttar-
farslaga. í 1.-6. tl. 36. gr. laganna var mælt fyrir um, að dómara bæri að víkja
sæti, ef nánar tilgreind atriði tengdu hann við mál eða aðila þess. Að þessum
atriðum slepptum var síðan í 7. tl. ákvæðisins að finna matskennda hæfisreglu
án nákvæmrar skilgreiningar.
Til grundvallar reglum um sérstakt hæfi dómara liggur það sjónarmið, að síður
er liklegt, að vanhæfur dómari komist að efnislega réttri niðurstöðu. Ef dómari er
tengdur málsaðila eða því sakarefni, sem hann hefur til úrlausnar, er hætt við að
slíkt komi í veg fyrir, að dómari komist að niðurstöðu einvörðungu á grundvelli
réttarheimilda, sem við eiga. Dómari gæti til dæmis verið veill fyrir röksemdum
þess aðila, sem hann er vilhallur, varðandi málsatvik eða lögskýringu. Þá gæti
verið, að dómari mæti allan vafa eða skort á sönnunargögnum þeim aðila í hag.
Reglumar um sérstakt hæft dómara em því nauðsynlegar til að tryggja efnislega
rétta niðurstöðu og koma í veg fyrir, að ómálefnaleg sjónaimið hafi legið henni
til gmndvallar. Þetta sjónarmið hefur verið nefnt öryggissjónanniðið.
1 Garðar Gíslason: Eru lög nauðsynleg?, bls. 144.
124