Tímarit lögfræðinga - 01.10.1998, Blaðsíða 56

1. INNGANGUR
Skylduaðild lögmanna að Lögmannafélagi íslands hefur verið umdeild, ekki
síst vegna þess að starfsemi félagsins hefur verið talin víðtækari en nemur bein-
línis lögboðnu hlutverki samkvæmt lögum nr. 61/1942 um málflytjendur. Með
dómi sem gekk í Hæstarétti 19. febrúar sl. í máli nr. 259/1997 var félagsmaður
í Lögmannafélagi Islands sýknaður af kröfu félagsins um greiðslu félagsgjalda.
I forsendum dómsins segir m.a.: „...skylduaðild að stefnda, sem hér er viður-
kennd, heimilar ekki stjórn félagsins að krefja félagsmenn um önnur gjöld en
þau, sem þarf til að sinna hinu lögboðna hlutverki“.
Niðurstöðuna í lögmannafélagsmálinu má rekja til þróunar á sviði mannrétt-
inda og nýrra hugmynda á alþjóðavettvangi um inntak félagafrelsis. Hefð-
bundnar hugmyndir norræns réttar um að í félagafrelsi felist aðeins réttur til að
stofna og ganga í félag en ekki svokallað neikvætt félagafrelsi eða réttur til að
standa utan félaga og ganga úr þeim hafa þurft að lúta í lægra haldi fyrir þeirri
skoðun að í félagafrelsi hljóti einnig að felast að einhverju marki réttur til að
standa utan félaga. Mannréttindadómstóll Evrópu (MDE) hefur skýrt 11. gr.
Mannréttindasáttmála Evrópu (MSE) á þann veg að hún veiti vernd gegn
þvingun til þátttöku í félögum við vissar aðstæður og hefur dómstóllinn þá m.a.
haft hliðsjón af ákvæðum sáttmálans um skoðana- og tjáningarfrelsi.
Með dómi mannréttindadómstólsins sem gekk 30. júní 1993 í íslenska leigu-
bflstjóramálinu var því slegið föstu að íslenska rfldð hefði brotið gegn skyldum
sínum samkvæmt 11. gr. MSE en samkvæmt lögum var það skilyrði útgáfu
atvinnuleyfis leigubflstjóra að þeir ættu aðild að tilteknu félagi. í dóminum er
vísað til vaxandi samstöðu á alþjóðavettvangi um neikvætt félagafrelsi og m.a.
horft til 2. tölul. 20. gr. Mannréttindayfirlýsingar Sameinuðu þjóðanna frá 1948
þar sem kveðið er á um rétt til að standa utan félaga, 11. gr. yfirlýsingar
Evrópubandalagsins um grundvallarfélagsréttindi launþega frá 1989 og 5. gr.
Félagsmálasáttmála Evrópu frá 1961 eins og honum var breytt árið 1991 en í
báðum sáttmálunum er kveðið er á um rétt launþega og vinnuveitenda til að
standa utan stéttar- og vinnuveitendafélaga. Einnig var litið til túlkunar sérfræð-
inganefndar sem fylgist með framkvæmd félagsmálasáttmálans og félagafrels-
isnefndar Alþjóðavinnumálastofnunarinnar (ILO) sem annast eftirlit með
framkvæmd samþykkta ILO nr. 87 um félagafrelsi og verndun þess og nr. 98
um beitingu grundvallarreglna um réttinn til að stofna félög og semja sameigin-
lega. Báðar nefndirnar hafa litið svo á að skylduaðild að stéttarfélögum sé and-
stæð fyirgreindum sáttmálum. Dómurinn í íslenska leigubflstjóramálinu og
fyrrgreind þróun á alþjóðavettvangi átti stóran þátt í því að sett var regla um rétt
manna til að standa utan félaga í íslensku stjómarskrána (stjskr.) með 12. gr.
stjórnarskipunarlaga nr. 97/1995, sbr. 2. mgr. 74. gr. stjskr.
Þótt það komi ekki fram í forsendum dómsins í lögmannafélagsmálinu verð-
ur að ætla að hann byggi á reglum um neikvætt félagafrelsi. Hér á eftir verður
skoðuð vernd neikvæðs félagafrelsis samkvæmt 11. gr. MSE og 2. mgr. 74. gr.
stjskr. og enn fremur leitast við að skýra hugtakið félag í skilningi fyrrgreindra
224