Tímarit lögfræðinga - 01.07.2002, Blaðsíða 36

Stóru keðjumar hafa í skjóli einokunar keyrt upp matarverð. Hreðjatak þeirra á
markaðinum hefur kallað fáheyrða dýrtíð yfir neytendur. [...] Ef fortölur duga ekki
til, herra forseti, þá er það skoðun okkar í Samfylkingunni að Samkeppnisstofnun
eigi að fá í hendur þau tæki sem hún þarf til þess að skipa fyrir um breytingar, þar á
meðal að skipta upp slíkum einokunarrisum, ef hún telur þess þörf til þess að vemda
hagsmuni neytenda.
Forsætisráðherra, Davíð Oddsson, tók þátt í umræðunni. Hann sagði m.a.:
Auðvitað á að fylgja því eftir að stórir aðilar séu ekki að misnota aðstöðu sína. Auð-
vitað er 60% eignaraðild í matvælafyrirtækjum, verslunarfyrirtækjum í matvæla-
iðnaði, allt of há hlutdeild.2 Auðvitað er það uggvænlegt og sérstaklega þegar menn
hafa á tilfinningunni að menn beiti ekki því mikla valdi sem þeir hafa þar af skyn-
semi. Auðvitað hlýtur að koma til greina af hálfu ríkisins og Alþingis að skipta upp
slíkum eignum ef þær eru misnotaðar.
Umræður þessar vöktu athygli, ekki síst þau orð sem höfð eru eftir forsætis-
ráðherra. Hafa þau m.a. leitt til umræðu um skiptingu fyrirtækja með opinberu
valdboði sem réttarúrræði.3 Það er einmitt sú umræða sem er tilefni þessarar
greinar. I henni er leitað svara við þessum spumingum:
1. Hefur evrópskur samkeppnisréttur að geyma heimildir til gefa fyrirmæli um að
fyrirtækjum með markaðsráðandi stöðu skuli skipt upp?
2. Geta íslensk samkeppnisyfirvöld gefið slík fyrirmæli á grundvelli íslensku sam-
keppnislaganna?
3. Ef ekki, er þá hægt að heimila slíkt úrræði í lögum vegna ákvæða stjórnar-
skrárinnar um friðhelgi eignarréttarins og atvinnufrelsi?
Áður en tekist er á við spurningarnar verður gerð almenn grein fyrir því
réttarúrræði sem skipting fyrirtækja með opinberu valdboði er. Þá verður enn-
fremur stuttlega fjallað um það í rétti annarra ríkja.
Fyrmefndir stjómmálaleiðtogar hafa verið gagnrýndir fyrir ummæli sín,
ekki síst forsætisráðherra. Hefur gagnrýnin m.a. hnigið að því að ummælin hafi
verið látin falla í lögfræðilegu tómarúmi þar sem lagaheimildir til að grípa til
úrræða af því tagi sem nefnd eru skorti í íslenskum rétti, auk þess sem vafamál
sé hvort þess konar heimildir gætu yfirhöfuð samrýmst ákvæðum stjómarskrár-
2 Hér mun einkum vísað til sterkrar stöðu Baugs hf. á dagvörumarkaði. Samkvæmt upplýsingum
frá Samtökum verslunarinnar - FIS mun sameiginleg markaðshlutdeild Baugs hf. og Kaupáss hf. á
dagvörumarkaði á höfuðborgarsvæðinu vera um 80% og sameiginleg markaðshlutdeild Húsasmiðj-
unnar hf. og BYKO hf. á byggingavörumarkaði um 80-90%.
3 Sjá t.d. Reykjavíkurbréf Morgunblaðsins sunnudaginn 17. febrúar 2002.
130