Tímarit lögfræðinga - 01.12.2003, Side 46

anir gætu gengið of langt miðað við það markmið sem stefnt væri að með þeim,
hvar mörk leyfilegrar skerðingar gætu legið eða hvort eðli og samhengi umræð-
unnar gæti haft áhrif í því sambandi.14 Var því einvörðungu litið til þess hvort
ummæli væru þess eðlis að þau nægðu til sakfellis samkvæmt refsiskilyrðum
fyrrgreindra ákvæða almennra hegningarlaga án þess að stjórnarskráin hefði
nokkur áhrif á skýringu þeirra.15
Þegar álitaefni um löggjöf sem lagði skorður við útgáfu prentaðs máls kom
fyrst til úrlausnar dómstóla kemur ekki á óvart að fyrst hafi verið litið til þess
hvort hún færi í bága við eina afdráttarlausa bannið sem stjórnarskráin setti, þ.e.
við ritskoðun eða annarri fyrir fram tálmun fyrir prentfrelsi. Endurspeglast það
í dómi Hæstaréttar í H 1943 237 í svokölluðu Hrafnkötlumáli. Um var að ræða
refsimál þar sem ákært var fyrir brot á 2. gr. laga nr. 127/1941 sem veitti ís-
lenska ríkinu einkarétt til þess að gefa út íslensk rit sem samin voru fyrir 1400.
Þó gat ráðuneyti sem færi með kennslumál veitt öðrum leyfi til slíkrar útgáfu
og mátti binda leyfið því skilyrði að fylgt yrði samræmdri stafsetningu fornri.
Ákærðu í málinu sem höfðu gefið út fomrit án þess að sækja um slíkt leyfi báru
því við að ákvæðið færi í bága við prentfrelsisákvæðið í þágildandi 67. gr.
stjskr. Varð niðurstaða meirihluta réttarins um þetta eftirfarandi:
Samkvæmt 67. gr. stjómarskrárinnar skal vera prentfrelsi hér á landi, en þó svo, að
menn verða að bera ábyrgð á prentuðu máli fyrir dómstólum. Ritskoðun og aðrar tálm-
anir fyrir prentfrelsi má aldrei í lög leiða. Ákvæði greinarinnar takmarkast að vísu af
því að áskilja má mönnum höfundarrétt að ritum og meina öðmm útgáfu ritanna,
meðan sá réttur helzt. En rök þau, sem að því hníga og byggjast á nánum, persónu-
legum hagsmunum höfundar, liggja ekki til grundvallar 2. gr. laga nr. 127/1941. Þau
fyrirmæli em sett til þess fyrir fram að girða fyrir það, að rit sem greinin tekur til, verði
birt breytt að efni eða orðfæri, eftir því sem nánar getur í lögunum. Með því að áskilja
ríkinu einkarétt til birtingar rita þessara og banna á þann hátt öðmm birtingu þeirra,
nema að fengnu leyfi stjórnvalda, hefur verið lögð fyrirfarandi tálmun á útgáfu ritanna,
sem óheimil verður að teljast samkvæmt 67. stjómarskrárinnar.
Þessi rökstuðningur gefur tilefni til umhugsunar um eðli þeirra takmarkana
sem lög nr. 127/1941 lögðu við prentfrelsinu. Þannig er álitamál hvort um var
að ræða „fyrirfarandi“ tálmun í sama skilningi og á við um ritskoðun enda var
verið að koma fram eftirfarandi refsiábyrgð við broti á lögum. í dóminum er
ekki lagt mat á hvert var markmið umræddrar takmörkunar á útgáfu fornritanna
eða hvort löggjafinn hefði gengið of langt til að ná slíkum markmiðum. En
14 í þessu sambandi má t.d. nefna H 1932 504 og H 1941 124. í þessum dómum var refsað fyrir
blaðaskrif með hvassri gagnrýni í garð stjórnmálamanna.
15 Hefur ærumeiðingum samkvæmt þeim refsiákvæðum í meginatriðum verið skipt í þrjá flokka;
móðganir (234. gr.), aðdróttanir (235. gr.) og útbreiðslu ærumeiðinga (234.-236. gr.), sbr. Einar
Arnórsson: „Meiðyrði og meiðyrðamál“. Tímarit lögfræðinga. 3. hefti 1952, bls. 125. Nánari um-
fjöllun um hugtakið „æra“ svo og um greiningu á ærumeiðingum eftir efni þeirra og eðli má má sjá
í riti Gunnars Thoroddsen: Fjölmæli, bls. 127-146.
380