Tímarit lögfræðinga - 01.12.2003, Page 50

löggjöfinni sem takmörkuðu tjáningarfrelsi á grundvelli slíkra markmiða.
Dæmigert fyrir þetta eru lagaákvæði sem banna áfengis- og tóbaksauglýsingar.
Olafur Jóhannesson bendir á að það hafi verið talið að alveg mœtti banna að
minnast á tiltekin mál á prenti og bendir í því sambandi á lagaákvæði sem
banna áfengisauglýsingar. Jafnframt er þó tekið fram að slíkt sýnist varla gert
nema innan þröngra takmarka.19 Nokkur refsimál um slíkt auglýsingabann
komu til úrlausnar hjá dómstólum í gildistíð 72. gr. stjskr. þar sem fallist var á
slíkar takmarkanir sem gildar refsiheimildir án þess að vikið væri að markmiði
eða nauðsyn þeirra. í héraðsdómi í H 1987 26 var þó á það bent að með banni
4. mgr. 16. gr. þágildandi áfengislaga nr. 82/1969 á áfengisauglýsingum væru
ákvæðum 72. gr. stjskr. um prentfrelsi settar skorður og því yrði að túlka
hugtakið „auglýsing“ í reglugerð þröngt, enda ætti hin rúma skýring hugtaksins
ekki stoð í lögunum. í héraðsdómi í H 1987 394 má í fyrsta skipti sjá umfjöllun
um þau rök sem auglýsingabann byggist á, en þar var um að ræða refsimál
vegna brota á banni 7. gr. þágildandi laga um tóbaksvamir nr. 74/1984 við aug-
lýsingum á hvers kyns tóbaki og tóbaksvörum. Segir m.a. í dóminum að til-
gangur auglýsingabannsins sé að sporna við útbreiðslu tóbaksnotkunar og draga
á þann hátt úr likum á sjúkdómum og ótímabærum dauðsföllum sem kunni að
mega rekja til hennar. Fortakslaust bann við prentun og útgáfu auglýsinga eða
annarrar nánar skilgreindrar umfjöllunar um tilteknar vörutegundir í þessu
skyni verði því ekki talið stríða gegn ákvæðum 72. gr. stjórnarskrárinnar. í dómi
Hæstaréttar var ekki vikið að markmiðum lagasetningar um bann við tóbaks-
auglýsingum en blaðagrein með tóbaksumfjöllun sem ákært var fyrir í málinu
var ekki talin auglýsing í skilningi lagana og ákærði því sýknaður.
Loks er vert að geta þess að allnokkrir dómar gengu í gildistíð prentfrelsis-
ákvæðisins sem fjölluðu um ærumeiðandi aðdróttanir í garð opinberra starfs-
manna. Allt fram til ársins 1995 nutu opinberir starfsmenn sérstakrar æruvemd-
ar í starfi og taldist það til brota gegn valdstjórninni að hafa í frammi skammar-
yrði, aðrar móðganir í orðum eða athöfnum eða ærumeiðandi aðdróttanir við
opinberan starfsmann þegar hann var að gegna starfi sínu, sbr. síðast 108. gr.
alm. hgl.20 Þótt af mörgu sé að taka til skoðunar úr dómaframkvæmdinni, verða
hér nefnd til sögunnar tvö dæmi sem bæði lúta að blaðaskrifum með meiðandi
ummælum um störf lögreglunnar, þar sem refsað var fyrir brot á 108. gr. alm.
hgl. en þó voru sératkvæði í báðum málunum.21
í H 1983 56 var ritstjóri Dagblaðsins sakfelldur fyrir brot á 108. gr. alm. hgl.
vegna birtingar frétta um starfshætti lögreglunnar í Reykjavík við rannsókn ölv-
19 Olafur Jóhannesson: Stjórnskipun Islands, bls. 479.
20 Ákvæðið var fellt niður með lögum nr. 71/1995 svo sem rakið verður í 4. kafla.
21 I íslenskum dómaskrám Ármanns Snævarr, III. bindi Refsiréttur bls. 212-217, er rakinn fjöldi
dóma um 108. gr. alm. hgl. nr. 19/1940 fram til ársins 1961 svo og um fyrirrennara þess ákvæðis í
102. gr. hegningarlaganna frá 1869. Frá árinu 1961 til 1995 var 6 sinnum sakfellt í Hæstarétti fyrir
brot á 108. gr. alm. hgl.
384