Fréttablaðið - 12.06.2010, Blaðsíða 32

32 12. júní 2010 LAUGARDAGUR
É
g er lífefnafræðing-
ur að mennt og algjör-
lega sannfærð um að
allt lífið er efnafræði.
Þar eru ekki undan-
skildar hugsanir, til-
finningar og annað sem venju-
lega er skilgreint sem sál,“ segir
Sigríður Ólafsdóttir þegar hún er
fyrst beðin um að útskýra hvers
vegna hún hefur svona mikinn
áhuga á þessu tiltekna hormóni,
oxýtósíni. „Mér finnst þessi tví-
skipting tilverunnar óþörf. Skipt-
ingin í „líkama og sál“ er alveg
ónauðsynleg, þegar þetta eru
allt saman efnafræðilegir ferl-
ar. Með þessu er ég ekki að gera
lítið úr því að tilfinningar séu
flókið mál. Þvert á móti, því við
erum skammt á veg komin með
að skilja hvað er í gangi í líkama
okkar.“
Límið í samfélaginu
Sigríður hefur fylgst með vaxandi
áhuga vísindamanna á hormóninu
oxýtósíni sem hefur stigmagn-
ast undanfarin ár. Rannsóknum
á verkan þess fjölgar hratt og æ
fleira bendir til að það hafi víð-
tæk áhrif á mannfólkið og til-
finningar þess. „Þegar ég lærði
líffræði var það eina sem vitað
var um oxýtósín að það tengdist
mjólkurlosun og legsamdrætti til
að koma fæðingu í gang. Um alda-
mótin síðustu fóru að birtast vís-
bendingar um að það hefði miklu
fjölbreyttari áhrif.“
Sérstaka athygli vakti próf sem
gert var á tveimur hópum til að
kanna áhrif oxýtósíns á traust
milli fólks. Annar hópurinn
fékk lyfleysu og hinn skammt af
oxýtósíni. Í ljós kom að hópurinn
sem hafði fengið hormónið var
mun reiðubúnari til að treysta
öðrum fyrir peningunum sínum
heldur en sá sem hafði fengið lyf-
leysu. „Það kom sem sagt í ljós að
ef þú ert undir áhrifum oxýtós-
íns eykst traust til annarra. Þar
með var þetta ekki lengur eitt-
hvert „kerlingamál“, enda farið
að snúast um peninga,“ segir
Sigríður. „Traust er sjálft límið
í samfélaginu. Það má þá spyrja
sig hvort áhrifin af oxýtósíni séu
þá kannski raunverulega límið.
Er það þetta hormón sem gerir
okkur að félagsverum?“
Hjarðeðlið skýrist
Menn hafa velt fyrir sér hlut-
verki oxýtósíns í þróunarsögu
samfélagsins. „Það er svo miklu
betra fyrir manneskjuna að búa í
samfélagi. Í samfélagi er auðveld-
ara fyrir fólk að finna sér maka,
það er meira öryggi og trygg-
ara að afkvæmin komist á legg.
Það kemur alltaf betur og betur í
ljós að það er oxýtósín sem lætur
okkur líða svona vel með öðrum.
Það er sennilega meðalið sem
náttúran hefur notað til að gera
okkur að samfélagsverum.“
Oxýtósín eykur traust en ef til
vill líka gagnrýnisleysi og jafn-
vel meðvirkni. „Þegar samferða-
menn okkar eru vingjarnleg-
ir fáum við oxýtósinskot og þá
eykst traustið. Þannig má halda
því fram að hormónið sé grunn-
urinn að því að við sættum okkur
við ýmsa hluti sem við ættum
kannski ekki að sætta okkur við.
Þeir hafa lifað af sem geta verið
í hóp, eru samvinnuþýðir, eru til
í að bakka með sínar skoðanir og
vera vingjarnlegir.“
Ástin ekki undanskilin
Þá dettur manni í hug að spyrja
hvort hægt sé að setja fram þá
kenningu að andfélagslegir hljóti
að vera lágir í oxýtósíni. „Já, það
er ekki ólíklegt. Eða þá að það
vanti eitthvað upp á samspilið
milli oxýtósíns og dópamíns hjá
þeim. Dópamín er vellíðunar-
hormónið; það virkar sem verð-
laun fyrir hegðun sem styður
við lífið, eins og að borða og að
makast. Það eru náin tengsl milli
losunar dópamíns og oxýtósíns.
Þessar hugleiðingar vekja mann
líka til umhugsunar um hvað
við viljum gera við þessar upp-
lýsingar, eftir því sem skilningi
okkar fleygir fram. Viljum við til
dæmis nota þær til að grípa inn
í tilfinningalíf fólks? Er kannski
búið að finna ástardrykkinn?“
Það er nefnilega margt sem
bendir til þess að oxýtósínið
hafi meira að segja að gera með
stærstu tilfinninguna af þeim
öllum – sjálfa ástina. „Það hefur
smám saman verið að koma í ljós
að það eru sterk tengsl á milli
þess sem við köllum ást og þessa
hormóns, oxýtósíns. Það kallar
fram þessa ástartilfinningu. Það
þarf ekki annað en að fólk horfi
á mynd af þeim sem það eru ást-
fangið af, eða mynd af barn-
inu sínu, til að það snarhækki í
þeim oxýtósínið. Hjá nýbökuð-
um mæðrum er vel þekkt þessi
brjóstaþoka, enda losnar mikið
af hormóninu við að barnið sýgur
brjóstið. Ég held að hún sé bara
oxýtósínvíma.“
Sigríður nefnir rannsókn
sem styður við þetta. Próf sem
mældi kvíða og traust var lagt
fyrir mjólkandi mæður, fyrir
og eftir brjóstagjöf. Niðurstöð-
urnar sýndu að konurnar fundu
fyrir minni kvíða og streitu, en
til meira trausts og umburðar-
lyndis eftir brjóstagjöfina.
Vanmetnar hormónasveiflur
Eftir því sem rannsóknum á
oxýtósíni fleygir fram bendir
æ fleira til þess að það sé mjög
tengt félagshegðun fólks og hug-
myndir eru uppi um að það megi
nota gegn ýmsum kvillum, svo
sem kvíða, félagsfælni, fæðing-
arþunglyndi og jafnvel ákveðnum
tegundum einhverfu.
Í umræðunni er hormónaójafn-
vægi yfirleitt talinn heldur létt-
vægur kvilli, eitthvað sem tengja
má við konur og þeirra duttlunga.
En í ljósi þessara nýju rannsókna
veltir maður fyrir sér hvort það
sé ekki allt of lítið mark tekið á
þeim? „Það er enginn vafi á því
að hormónasveiflur hafa mikil
áhrif á geðið og það að afneita
því að hormónasveiflur séu
alvöru fyrirbæri væri auðvitað
ekki gott. Ég held að það sé mjög
mikilvægt að við séum meðvituð
um áhrif hormóna á skapið og til-
finningarnar. En um leið þurfum
við að muna að við höfum vilja og
vit. Þó hormónin segi manni að
gera eitthvað er ekki víst að það
sé einmitt það sem er skynsam-
legt að gera.“
Halda hormón samfélaginu saman?
Allt fram til síðustu aldamóta héldu vísindamenn að hormónið oxýtósín hefði fyrst og fremst áhrif á konur og tengdist mjólkurlosun
og legsamdrætti. Undanfarin ár hafa hins vegar komið fram gögn um að það hafi víðtæk áhrif á félagshegðun margra dýra, þar á
meðal manna. Hólmfríður Helga Sigurðardóttir fékk kaffibolla með hormónaskýringum hjá lífefnafræðingnum Sigríði Ólafsdóttur.
DOKTOR SIGRÍÐUR ÓLAFSDÓTTIR Hefur brennandi áhuga á hormóninu oxýtósíni, sem rannsóknir sýna að hefur víðtæk áhrif á
tilfinningalíf manna og dýra. FRÉTTABLAÐIÐ/STEFÁN
Oxýtósín er hormónið sem tengist
mjólkurlosun og legsamdrætti í
fæðingu. Þetta voru talin vera aðal-
hlutverk oxýtósíns í mönnum, allt
fram til síðustu aldamóta. Þá fóru
að birtast niðurstöður rannsókna
sem bentu til þess að áhrif þess
væru mun víðtækari og snertu bæði
kynin.
Meðal þeirra áhugaverðu
niðurstaðna sem komu
fram á þessum tíma
var að oxýtósín stjórnar
því hvort dýr eignist
lífstíðarmaka eða skipti ótt
og títt um.
Færðar voru sönnur á þetta
með því að skoða tvær teg-
undir af músum, annars vegar
sléttumýs og hins vegar akurmýs.
Tegundirnar eru að miklu leyti svip-
aðar en eitt skilur þær að. Sléttumýs
eru nefnilega einkvænisdýr á meðan
akurmýs eru fjölkvænisdýr.
Til þess að frumur séu næmar
fyrir hormónum þurfa þær að hafa
viðtaka fyrir þá. Rannsóknirnar
leiddu í ljós að sléttumýs hafa
oxýtósínviðtaka á
mikilvægum stað
í heilanum, á
meðan akurmýs
hafa þá ekki. Síðan
hefur verið sýnt
fram á að þetta
er einkennis-
merki allra
einkvænisdýra.
Einkvæni eða fjölkvæni?
Undanfarna mánuði hafa vísindatíma-
rit víða um heim töluvert fjallað um
félagsleg áhrif hormónsins oxýtósíns.
Þar á meðal er breska tímaritið New
Scientist en þar á bæ starfar blaða-
konan Linda Geddes. Linda hafði sjálf
verið á kafi í hugleiðingum um horm-
óna þegar kom að stóra deginum í lífi
hennar – brúðkaupsdeginum. Hún
tók þá óvenjulegu ákvörðun að láta
mæla breytingar á hormónum hjá
þeim brúðhjónunum og veislugestum
þeirra yfir daginn og fjalla um niður-
stöðurnar í grein í blaðinu.
Í ljós kom að oxýtósínmagnið jókst
hjá brúðhjónunum og þeim sem
stóðu þeim næst – langmest hjá
brúðinni sjálfri, því næst móður henn-
ar en einnig hjá föður brúðgumans
og brúðgumanum. Það lækkaði hins
vegar hjá nokkrum af nánum vinum
þeirra hjóna, sem gæti bent til þess
að einhverja beiskju væri í þeim hópi
að finna, nú eða að þeim hafi hálf-
leiðst í brúðkaupinu. Það sem kom
hins vegar flatt upp á brúðina var
hversu mjög karlhormónið testóster-
ón jókst í líkama eiginmanns hennar.
Það rauk upp úr öllu valdi, þvert á
væntingar hennar, enda er það þekkt
að ástfangnir karlmenn hafa alla jafna
lægra testósterón-magn í líkama
sínum en þeir óbundnu.
Óvæntar sveiflur á stóra daginn
BRÚÐUR Í OXÝTÓSÍNVÍMU Ef kona
er hamingjusöm á brúðkaupsdaginn
hækkar oxýtósínmagnið í líkama
hennar til muna.
N
O
R
D
IC
PH
O
TO
S/G
ETTY IM
A
G
ES