Fréttablaðið - 01.10.2010, Blaðsíða 28

28 1. október 2010 FÖSTUDAGUR
Þegar þetta er ritað er allt útlit fyrir að fyrningarleiðin í sjáv-
arútvegi verði svikin. Þetta var
stærsta kosningamál Samfylking-
arinnar í síðustu þingkosningum.
Það má fullyrða að loforð Samfylk-
ingarinnar um að fyrna aflaheim-
ildir á 20 árum hafi fært henni það
fylgi, sem dugði til þess að hún
kæmist til valda. Ég fullyrði, að
ef Samfylkingin hefði ekki lofað
fyrningarleiðinni í sjávarútvegin-
um væri hún ekki við völd í dag.
Tvær leiðir lagðar fram
Nefndin,sem skipuð var til þess
að fjalla um útfærslu fyrningar-
leiðarinnar leggur til tvær leiðir:
Samningaleið og leigutilboðsleið.
Samningaleið byggir á því að kerf-
ið verði að mestu óbreytt, útgerð-
in haldi veiðiheimildum sínum, fái
80-95% aflaheimilda en 5-20% fari
í sérstakan pott. Úr þessum potti
verði úthlutað eftir byggðasjónar-
miðum og jafnvel eitthvað sett á
uppboðsmarkað. Reiknað er með
að útgerðin greiði eitthvað gjald
fyrir veiðiheimildirnar. Talað er
um að útgerðin fái jafnvel veiði-
heimildir til langs tíma. Ef það
verður stendur útgerðin og kvóta-
kóngarnir betur að vígi en sam-
kvæmt eldra kerfi. Það er þá verr
af stað farið en heima setið. Hin
leiðin sem nefndin hefur fjallað
um og lögð er einnig fram er leigu-
tilboðsleið. Það er útfærsla á fyrn-
ingarleið. Gert er þar ráð fyrir, að
útgerðin bjóði í aflaheimildarnar
og greiði fyrir eitt ár í senn. Áætl-
að er, að þessi leið gæfi 15 millj-
arða í tekjur fyrir ríkið á ári en
samningaleiðin aðeins 1 milljarð.
Alger svik á kosningaloforði
Ég tel niðurstöðu svokallaðrar
sáttanefndar algjör svik á kosn-
ingaloforði Samfylkingarinnar
og svik á ákvæði stjórnarsáttmál-
ans um að fara fyrningarleiðina á
20 árum. Það er auðvitað fræði-
legur möguleiki á því að ríkis-
stjórnin fari ekki eftir tillögum
„sáttanefndar“. En með því að Jón
Bjarnason sjávarútvegsráðherra
er og hefur alltaf verið andvígur
fyrningarleiðinni eru litlar líkur
á að ríkisstjórnin ýti áliti nefnd-
arinnar út af borðinu. Frá fyrsta
degi hefur Jón Bjarnason dregið
lappirnar í þessu máli. Hann hefur
verið á móti fyrningarleiðinni og
það var ljóst, að ætlun hans var sú,
að nefndin mundi leggja fram ein-
hverja moðsuðu eða tillögur, sem
fælu ekki í sér fulla framkvæmd á
fyrningarleiðinni. Það hefur gerst.
Að mínu mati var það út í hött að
skipa nefnd með fulltrúum frá LÍÚ
til þess að fjalla um fyrningarleið-
ina. Vitað var að samtök útgerðar-
innar voru á móti fyrningarleið-
inni. Á meðan þau töldu,að halda
ætti við ákvæði stjórnarsáttmál-
ans neituðu fulltrúar þeirra að
mæta í nefndinni. Þá fóru fyrir-
svarsmenn nefndarinnar að hörfa
í málinu og það dugði til þess að
LÍÚ fór að mæta aftur. Útgerðar-
menn höguðu sér í þessu máli eins
og óþekkur krakki.
Guðbjartur Hannesson og aðrir
fulltrúar stjórnarflokkanna í
nefndinn hafa munað vel eftir
útgerðarmönnum við nefndarstarf-
ið og hafa reynt að þóknast þeim.
En þeir gleymdu einum aðila. Þeir
gleymdu kjósendum. Kjósendum
var lofað fyrningarleið á 20 árum.
Það er nú verið að svíkja það. Hvar
eru nú nýju vinnubrögðin, sem átti
að taka upp eftir hrun. Átti ekki að
hætta að svíkja kosningaloforðin?
Átti ekki að virða vilja kjósenda
og standa við gefin loforð. Jú, því
var heitið. Ef ríkisstjórnin svíkur
fyrningarleiðina getur hún farið
strax frá. Hún hefur þá fyrirgert
rétti sínum til þess að sitja.
Fyrningarleiðin svikin
Milli áranna 1990 og 1995 fór árlegur útflutningur á hug-
búnaði úr nánast engu í 800 milljón-
ir króna. Á sama tíma tvöfaldaðist
útflutningur á fiskvinnsluvélum og
rafeindavogum; sala lyfja og stoð-
tækja meira en tífaldaðist. Samtals
var útflutningur hátæknigreina
árið 1995 aðeins um 1% af gjaldeyr-
istekjum. Árið 2006 skiluðu þær um
6% af gjaldeyristekjum og útflutn-
ingur á hugbúnaði losaði 6 milljarða
króna. Ársvelta tölvuleikjafyrir-
tækisins CCP var orðin vel yfir 5
milljarða króna árið 2009. Og auð-
velt að benda á fleiri þekkingar-
fyrirtæki sem eru orðin eða stefna
í að verða stórfyrirtæki á íslenskan
mælikvarða. Á sama tíma var árs-
velta eins stærsta sjávarútvegsfyr-
irtækis landsins, HB Granda, um 20
milljarðar.
Þessi grein er síðasta af þremur
greinum okkar um tengsl atvinnu-
stefnu og nýsköpunar. Markmið
okkar er að benda á þá þverstæðu
sem felst í því að hvetja til aukinnar
auðlindanýtingar um leið og tæki-
færi blasa við til alþjóðlegra sam-
keppnishæfrar nýsköpunar.
Þrátt fyrir bólu og hrun lifir vísir að
alþjóðlegri nýsköpun
Á 20. öld þróaðist Ísland frá því að
vera eitt af fátækustu ríkjum Evr-
ópu í að vera eitt af þeim ríkustu sé
tekið mið af þjóðartekjum á íbúa. Í
kjölfar uppbyggingar á norrænu vel-
ferðarkerfi, útfærslu landhelginnar,
markvissra fjárfestinga í sjávarút-
vegi, fríverslunarsamninga og all-
víðtækrar einkavæðingar var hag-
kerfi landsins við upphaf 21. aldar
eitt það opnasta í heimi, menntun
að eflast, víðtæk fyrirtækjatengsl
til staðar í mörgum atvinnugrein-
um, vísir að alþjóðlega samkeppn-
ishæfri nýsköpun og góður aðgang-
ur að erlendu fjármagni. Nokkrum
árum síðar hrundi bankakerfið.
Allt fram á miðjan áttunda ára-
tuginn snerist nýsköpun á Íslandi
fyrst og fremst að taka upp nýj-
ungar að erlendri fyrirmynd.
Vendipunkturinn varð þegar hægt
var að umbreyta sjávarútveg-
stengdri þekkingu og verkfærni í
þekkingu til framleiðslu á alþjóð-
lega samkeppnishæfum lausn-
um. Frumkvöðlar í sjávarútvegi
opnuðu dyrnar og fljótlega fór að
bera á svipuðum sprotum í öðrum
atvinnugreinum, s.s. Össur sem
nýtti sér nýjungar í efnistækni til
þróunar stoðtækja. Fjölþætt mennt-
un erlendis tók að skila sér í hagnýt-
um verkefnum á sviði útflutings.
Í stað þess að styrkja þennan vísi
að alþjóðlegri nýsköpun hafði einka-
væðing og útrás bankanna þver-
öfug áhrif. Þrátt fyrir erfiða stöðu
hafa á síðstu árum þróast allmörg
þekkingarfyrirtæki sem hafa vaxið
innan sérhæfðra markaða á alþjóða-
vettvangi og hafa nær allar sínar
tekjur erlendis frá. Þessi fyrirtæki
voru mörg hver ósýnileg þegar öll
athyglin beindist að uppgangi fjár-
málakerfisins og stórtækra alþjóð-
legra fjárfestinga. Í dag hafa mörg
þeirra víðtæka möguleika til vaxtar
en skortur á starfsfólki er að verða
aðkallandi á sumum sviðum.
Uppbygging á grunngerð netheima
skapar fjölmörg ný tækifæri
Stærstu fyrirtæki heims segja oft
til um þá grunngerð samfélagsins
sem er að byggjast upp á hverjum
tíma. Á 20 öldinni voru það olíu-
fyrirtæki og bílaframleiðendur. Í
lok aldarinnar var tölvutækni að
breytast í upplýsingatækni og Mic-
rosoft var stærsta fyrirtæki heims-
ins. Nú er upplýsingatæknin orðin
að netheimum og Google, sem var
stofnað 1998, að verða eitt öflug-
asta fyrirtæki heims. YouTube var
stofnað 2005 (nú í eigu Google),
Wikipedia 2001, Skype 2006, Face-
book 2004. Öll þessi fyrirtæki hafa
fleiri hundruð milljónir notenda um
allan heim og eru mikilvægur hluti
af daglegu lífi margra Íslendinga,
sérstaklega yngri kynslóðarinnar.
Fimm árum eftir stofnun fésbók-
arinnar vísaði forseti Íslands til
undirskrifta á þeim vettvangi sem
meginröksemd fyrir að hafna niður-
stöðu meirihluta Alþingis í IceSave-
deilunni.
Í netheimum er uppbygging í
fullum gangi, bæði á grunngerð og
framboði á þjónustu. Þar eru fjöl-
mörg verkefni fyrir handverksfólk
á sviði tækni og lista því svipað og
í raunheimum þarf tækni, notagildi
og fagurfræði að spila saman ef vel
á að vera. Hugmyndir flæða á milli
net- og raunheima sem hafa gang-
kvæm áhrif hver á annan. Fámenni
eyríkisins takmarkar ekki stærð
markaðarins, flutningskostnaður er
óverulegur og lítil sem engin fjár-
festing í tækjum og búnaði. Það sem
þarf er fólk sem skilur þarfirnar og
hefur sérþekkingu og færni til að
uppfylla þær.
Hér er aðalatriðið að nú þegar
er búið að leggja til meginforsend-
urnar hér á Íslandi til þess að taka
þátt í þessari uppbyggingu; mennta-
kerfi og starfsvettvang. Ekki þarf
stórfelldar fjárfestingar með láns-
fjármagni sem ekki er til. Mennta-
kerfið er hluti þeirra samgæða sem
almenn sátt er um og starfsvett-
vangurinn byggir á grunngerð Int-
ernetsins sem er að mestu til staðar.
Flöskuhálsinn er í flestum tilfellum
fólkið.
Úreltar lausnir mega ekki byrgja sýn
Hér er komið að þeirri alvarlegu
þverstæðu sem bent hefur verið
á í greinunum tveimur sem þegar
hafa verið birtar. Að litið sé á að
samfélagið sé á tæknistigi milli-
stríðsáranna og að ríkisvaldið
þurfi að hafa frumkvæðið með því
að leggja fram fjármuni til að búa
til atvinnutækifæri. Að það sé talið
árangursríkt að þróa og efla starfs-
greinar með óhagkvæmum fjár-
festingum sem skili fáum störfum.
Að hægt sé að ganga stöðugt lengra
í nýtingu takmarkaðra náttúruauð-
linda í nafni sjálfbærni. Á sama
tíma virðast blasa við ótakmörkuð
tækifæri til óefnislegrar og alþjóð-
legrar nýsköpunar sem er mann-
aflsferk, aflar gjaldeyristekna
og þarfnast lítils lánsfjármagns.
Tækifæri sem horfa til framtíðar
frekar en til fortíðar. Mikilvægasta
verkefni stjórnvalda í atvinnumál-
um á næstu misserum er að stand-
ast þrýsting um gamaldags lausnir
á núverandi vanda þjóðarinnar. Þar
dugar ekki að vísa til fagurra orða
í stefnuyfirlýsingu um nýsköpun
og sjálfbærni. Það þarf að standa
við þau.
Úreltar lausnir byrgi ekki sýn
Sjávarútvegsmál
Björgvin
Guðmundsson
viðskiptafræðingur
Atvinnustefna og nýsköpun
Rögnvaldur J.
Sæmundsson og
Örn D. Jónsson
dósent við HR og
prófessor við HÍ
Mikilvægasta verkefni stjórnvalda í
atvinnumálum á næstu misserum er
að standast þrýsting um gamaldags
lausnir á núverandi vanda þjóðarinnar.
Í greinum sínum í Fréttablaðinu 4. september og 25. septemb-
er gagnrýnir Snorri Baldursson
greinar mínar í sama blaði frá 26.
ágúst og 2. september þar sem ég
mótmæli áformum umhverfisráð-
herra um herferð gegn lúpínu og
skógarkerfli hér á landi. Gagnrýni
mín beinist að þeim forsendum
sem gefnar eru fyrir herferðinni.
Annars vegar hvernig Ríó-samn-
ingurinn um líffjölbreytni er túlk-
aður og hins vegar þeirri staðhæf-
ingu að lúpína og skógarkerfill séu
framandi tegundir og raunveruleg
ógn við meinta líffjölbreytni hér á
landi í skilningi samningsins.
Við Snorri virðumst ekki ósam-
mála um skilgreiningarnar í samn-
ingnum en hins vegar um það hvað
þær þýða fyrir okkur hér á landi.
Snorri segir: „Það hefur verið stað-
fest með rannsóknum að alaska-
lúpína breiðist ekki aðeins yfir
lítt grónar auðnir heldur einnig
ýmsar gerði af algrónu landi svo
sem mosaheiðar og lyngmóa. Þar
sem hún fer yfir kæfir hún staðar-
gróður, dregur stórlega úr tegunda-
auðgi og eykur einsleitni í gróður-
fari. Útbreiðsla alaskalúpínu er því
klárlega ógn fyrir þann lífbreyti-
leika sem fyrir er á svæðinu.“ Ég
vek athygli á þessu orðalagi Snorra.
Umræðan er af hendi Snorra bund-
in við afmarkað svæði rannsókna-
svæði og þær háplöntur sem þar
eru fyrir – svæði þar sem gróðri
hefur áður verið stórleg raskað og
víða eytt af manna völdum.
Engar rannsóknir hafa mér vit-
anlega verið gerðar á útbreiðslu
lúpínu í algrónu, áður óröskuðu
landi. Staðhæfingin um að lúp-
ínan fari lítið sem ekkert inn á
algróið, óraskað land stendur þar
til rannsóknir hafa ótvírætt sýnt
annað. Lyngheiðar eru hvergi að
hverfa undir lúpínu. Einstakar
lyngbreiður verða einungis fyrir
áhrifum þar sem þær eru hluti af
landi sem er rofið vegna ofbeitar
um langan tíma líkt og í Hrísey og
víðar í grennd við þéttbýli. Sama
ástand má sjá á heiðunum fyrir
ofan höfuðborgarbyggðina þar sem
skörp skil eru milli lúpínugróinna
rof svæða og algróinna lyngmóa.
Rannsóknir hafa beinst að landi
sem hefur verið ofbeitt, raskað
eða er nánast gróðurlaust af nátt-
úrulegum ástæðum. Þar á lúpínan
greiðan aðgang og er ekki um það
deilt. Við slíkar aðstæðu getur það
vissulega verið að fyrstu áhrif lúp-
ínu séu ógn við „þann fjölbreyti-
leika sem fyrir er á svæðinu“ þegar
lúpínan kemur til skjalanna ef líf-
fjölbreytileikinn er metinn á mæli-
kvarða fjölda þeirra háplantna
sem vaxa við upphafið á landnámi
lúpínunnar. En þá er mælikvarð-
inn á fjölbreytnina sú afmarkaða
tegundafjölbreytni háplantna sem
sumir líffræðingar kjósa að telja
við slíkar aðstæður á afmörkuðum
stað. Það er hins vegar hugmynda-
fræðilega lituð túlkun hugtaksins
biodiversity í Ríó-sáttmálanum
og jafngildir því að standa eigi
vörð um manngerðar auðnir og
ofbeitt lönd hér á landi. Látið er
undir höfuð leggjast að rannsaka
áhrifin á aðra þætti í fjölbreytni
lífríkisins sem og áhrifin á gróð-
urframvindu yfir lengri tíma,
ekki síst landnám tegunda eins og
birkis, víðis, berjarunna – bæði
innlendra og aðfluttra tegunda
– í kjölfar lúpínunnar. Hvorki er
reiknað með áhrifunum á örveru-
flóru og jarðvegsdýr sem eru und-
irstaða jarðvegsmyndunar, grósku
og aukinnar framleiðslugetu gróð-
urlendisins. Ekki er heldur reikn-
að með fjölgun skordýra, fugla og
spendýra sem með margvíslegum
hætti hagnýta sér hið nýja gróður-
lendi sem lúpínan og aukin gróður-
fjölbreytni skapar. Þetta verður að
teljast mjög sérstök og einstreng-
ingsleg, grasafræðileg túlkun á
hugtakinu líffjölbreytni.
Sannleikurinn er sá að engar
rannsóknir hafa sýnt fram á að
einstökum tegundum plantna eða
upprunalegum gróðurhverfum sé
raunverulega hætt hér á landi þótt
sumar tegundir séu sjaldséðar og
að vissulega séu í gangi töluverðar
breytingar á útbreiðslu ýmissa teg-
unda í kjölfar friðunar og hlýnandi
veðurfars. Engin íslensk plöntuteg-
und er einlend – þ.e. vex einungis á
Íslandi og engu öðru landi. Það ber
að sjálfsögðu að athuga að Ísland
er afar tegundafátækt miðað við
ríkjandi vaxtarskilyrði í saman-
burði við grannlöndin og að ofnýt-
ing gróðurlendisins hefur valdið
verulegri rýrnun þess. Mikilvæg-
ar tegundir hafa vikið fyrir beit-
inni eins belgjurtir og skógar-
tegundir. Landið er því mjög opið
fyrir aðflutningi nýrra tegunda
– bæði með og án hjálpar manns-
ins. Reyndar hníga sterk rök að
því að stór hluti tegunda hinnar
íslensku flóru hafi borist hingað
með mönnum á búsetutímanum.
Ég get vissulega fallist á að ekki
séu allar þessar nýju tegundir
æskilegar og sumar valda okkur
óþægindum. Það á reyndar bæði
við um innfluttar og svokallað-
ar innlendar tegundir. En það er
bæði óraunhæft og siðferðilega
vafasamt að hefja opinbera her-
ferð gegn þeim. Ekki verður séð
á hvaða forsendum á að velja líf-
verur eftir gildishlöðnum orðum,
„framandi“ uppruna og meintri
„ágengni“ þeirra. Reyndar sést
það í alþjóðlegri umræðu að þessi
hugtök eru að verða mjög umdeild
meðal líffræðinga, gagnstætt því
sem Snorri virðist halda.
Sem ræktunarmaður hef ég að
sjálfsögðu ekkert að athuga við
það að í stefnumótun opinberra
aðila í landgræðslu og skógrækt
sé forgangsraðað og ákveðið hvar
– og hvar ekki – eigi að stunda upp-
græðslustarf eða hvaða tegund-
ir eigi – eða eigi ekki – að nota á
hverjum stað. Ég hef heldur ekk-
ert að athuga við það þótt grisj-
að sé og „illgresi“ (röng planta á
staðnum!) sé upprætt. Það geri ég
sjálfur í eigin ræktunarstarfi og
ræðst bæði af smekk og ræktun-
armarkmiðum. Einnig eru stórir
hlutar landsins þar sem náttúru-
öflin eiga að njóta sín án aðgerða
okkar – nema þar sem þörf er
vegna öryggis landsmanna eins og
á Mýrdalssandi. En það þarf ekki
að vísa til Ríó-sáttmála og kynda
undir órökstuddan ótta við eyðingu
á líffjölbreytni eða etja til andúðar
á aðfluttum eða erlendum tegund-
um og efna til eiturefnaherferð-
ar gegn þeim til að þess að stunda
slíkt ræktunarstarf hér á landi.
Umræða um lúpínu
og líffjölbreytni og
svar við gagnrýni
Líffjölbreytni
Vilhjálmur
Lúðvíksson
áhugamaður um
náttúru Íslands,
sjálfbæra ræktun og
aukna líffjölbreytni
Ekki verður séð á hvaða forsendum
á að velja lífverur eftir gildishlöðn-
um orðum, ,,framandi“ uppruna og
meintri ,,ágengni“ þeirra.