Fréttablaðið - 07.10.2010, Blaðsíða 23

FIMMTUDAGUR 7. október 2010 23
Enn um nýja
stjórnarskrá
Stjórnarskráin, sem þjóðin samþykkti á Þingvöllum
17. júní 1944, var sniðin eftir
dönsku stjórnarskránni og er
enn í meginatriðum samhljóða
henni. Stjórnarskráin færði
forseta Íslands formlegt vald
til að veita löggjafar þinginu
aðhald og einnig framkvæmdar-
valdinu, sama vald og Margrét
Danadrottning hefur í Dan-
mörku. Valdi forsetans var
ætlað að treysta valdmörk og
mótvægi í samræmi við hug-
myndina um þrískiptingu
valds innan ramma þingræðis-
ins. Málskotsréttur forsetans
samkvæmt stjórnar skránni er
skýr eins og Svanur Kristjáns-
son prófessor lýsti vel í Skírni
2002, tveim árum áður en mál-
skotsréttinum var fyrst beitt í
fjölmiðlamálinu 2004. Sigurð-
ur Líndal prófessor lýsti mál-
skotsréttinum nánar í Skírni
2004, og það gerði einnig Reyn-
ir Axelsson dósent í Morgun-
blaðinu 2004. Þessum rétti
sínum hefði forsetinn getað
beitt fyrr og oftar. Af þeirri
staðreynd, að málskotsréttin-
um var ekki beitt í 60 ár, drógu
sumir þá ályktun, að forseta-
embættinu væri í reyndinni
ætlað að vera valdalaust þvert
á orðanna hljóðan í stjórnar-
skránni. En það var alröng
ályktun. Framkvæmdar valdið
hafði að vísu gengið á lagið og
lagt að heita má undir sig lög-
gjafarvaldið og einnig að miklu
leyti dómsvaldið með pólitískri
skipan dómara. Stjórnarskráin
er eigi að síður alveg skýr.
Ákvæðum hennar um vald for-
seta Íslands svipar til að mynda
til ákvæða í frönsku stjórnar-
skránni, og þar hefur forsetinn
talsverð völd til mótvægis við
þing og ríkisstjórn.
Ólík sjónarmið um vald forseta
Konungar og drottning Dan-
merkur hafa ekki þurft
að skipta sér af löggjöf og
stjórnar athöfnum þar í landi,
þótt stjórnarskrá landsins
veiti skýra heimild til slíkra
afskipta. Danir eru agaðri og
vandari að virðingu sinni og
siðum en Íslendingar. Reynsl-
an virðist sýna, að Íslendingar
þurfi strangari stjórnarskrá
en Danir. Undan þeirri stað-
reynd verður ekki vikizt, að
tveir menn lögðu Ísland nánast
undir sig eftir 1995 og tefldu
landinu jafnvel í stríð í Írak án
þess að spyrja kóng eða prest.
Þeir einkavæddu bankana á
rússneska vísu, svo sem lýst
er í skýrslu Rannsóknarnefnd-
ar Alþingis og víðar, og lögðu
grunninn að hruninu 2008 með
þeim árangri, að gengi krón-
unnar hefur frá þeim tíma
verið haldið uppi með neyðar-
hjálparfé frá Alþjóðagjaldeyris-
sjóðnum og norrænum skatt-
greiðendum. Eftir á að hyggja
hefði stjórnarskráin þurft að
girða fyrir valdníðslu tvímenn-
inganna. Því þarf nú að skerpa
ákvæði stjórnarskrárinnar um
vald forseta Íslands, úr því að
valdheimildir hans samkvæmt
stjórnarskránni eins og hún er
dugðu ekki til.
Hér koma ýmis sjónarmið til
álita. Í fyrsta lagi má nefna þá
skoðun Ólafs Jóhannes sonar,
síðar forsætisráðherra, sem
hann lýsti í Helgafelli 1946, að
setja þurfi sérstakt ákvæði í
stjórnarskrána um rétt forseta
til að mynda utanþingsstjórn,
takist Alþingi ekki að mynda
starfhæfa stjórn, svo sem gerð-
ist 1942. Ákvæðið þarf að skapa
utanþingsstjórninni viðunandi
starfsskilyrði með því að gera
henni kleift að koma brýnum
málum í gegn, til dæmis fjár-
lagafrumvörpum. Skoðun Ólafs
gengur þó að minni hyggju
of skammt. Við hana þarf að
bæta heimild handa forset-
anum í stjórnarskrá til að
vísa til þjóðaratkvæðis ekki
aðeins frumvörpum, sem þing-
ið samþykkir, svo sem nú er
hægt, heldur einnig frumvörp-
um, sem þingið hafnar, og
það væri nýjung. Þannig gæti
forsetinn vísað lagafrumvörp-
um utanþingsstjórnar til þjóðar-
atkvæðis fram hjá þinginu.
Trausti rúið Alþingi gæti þá
ekki staðið í vegi fyrir fram-
gangi mála vinsællar utanþings-
stjórnar. Þriðja sjónar miðið
gengur lengst, það sjónarmið
Gylfa Þ. Gíslasonar, síðar
menntamálaráðherra, sem
hann lýsti í Helgafelli 1946,
og síðar Vilmundar Gylfa-
sonar alþingis manns um 1980,
að veita forsetanum vald til
að skipa ríkisstjórn, svo að
utanþings stjórn að banda-
rískri og franskri fyrirmynd
yrði reglan, ekki undantekning-
in. Ýmsar útfærslur þessara
sjónar miða koma til álita og
þarf að ræða vandlega við
undir búning nýrrar stjórnar-
skrár.
Stöndum við varnarlaus?
Sterk rök hníga bæði að þing-
ræði og að valddreifingu milli
þings og forseta sem helzta
handhafa framkvæmdarvalds-
ins. Báðar aðferðir hafa ljósa
kosti og galla. Það ræðst af
sögulegum aðstæðum, hvorn
háttinn vænlegra er að hafa
á stjórnskipaninni. Nú, þegar
þingræðisskipulagið hefur
brugðizt og skilur eftir sig
mikinn skaða heima og erlend-
is, er rétt að reyna valddreif-
ingu, og þótt fyrr hefði verið.
Hvað getum við þá gert til að
koma í veg fyrir, að flokkarnir
leggi undir sig forsetaemb-
ættið? Því er vandsvarað. Það
myndi hjálpa að segja sannleik-
ann um gömlu flokkana. Við
höfum átt þrjá farsæla forseta
óskylda flokkunum og óháða
þeim. Við getum stofnað nýja
flokka. En þegar allt kemur til
alls, stöndum við berskjölduð
frammi fyrir okkur sjálfum.
Hvað sem verður megum við
aldrei hvika frá frumreglu lýð-
ræðisins eins og George Brown
utanríkisráðherra Breta lýsti
lýðræði: There shall be no one
to stop us from being stupid if
stupid we want to be.
Þorvaldur Gylfason
Prófessor
Í DAG
Eftir á að hyggja hefði stjórnar-
skráin þurft að girða fyrir vald-
níðslu tvímenninganna. Því þarf
nú að skerpa ákvæði stjórnar-
skrárinnar um vald forseta Íslands.
Á næstu árum verður ráðist í breytingar á
steypuskála við álverið í Straumsvík í því
skyni að auka verðmæti framleiðslunnar.
Fjárfestingin nemur um 16 milljörðum króna
og skapar um 150 ný störf árið 2011.
Á sama tíma verða afköst verksmiðjunnar
aukin með umfangsmiklum breytingum á
kerskálum, sem kallar á 360 ný störf þegar
framkvæmdir standa sem hæst á næsta ári.
Þessar fjárfestingar Rio Tinto Alcan nema alls
um 57 milljörðum króna og framkvæmd þeirra
kallar á um 620 ársverk.
Rio Tinto Alcan
Straumsvík
Pósthólf 244
222 Hafnarfjörður
Sími 560 7000
www.riotintoalcan.is
Aukin verðmæti
í Straumsvík