Fréttablaðið - 13.11.2010, Síða 38

38 13. nóvember 2010 LAUGARDAGUR
Skrifræði, yfirstétt, völdMisrétti, árekstrar, ásakanirSpilling, græðgi, ofbeldi
Við ráðum ekki við veruleikann
Rannsóknir Bjarna Snæbjörns Jónssonar hjá Capacent á grunngildum þjóðarinnar benda til að íslenskt samfélag sé hugarfars-
lega á bjargbrúninni. Svavar Hávarðsson og Jónas Unnarsson komust að því að rannsóknin sýnir mikla neikvæðni, ójafnvægi og
óreiðu. Niðurstaðan er að þau grunngildi sem Íslendingar hafa í hávegum eru ekki þau sömu og ráða ferðinni í samfélaginu.
Hugarfar þróast í tilteknum þrepum í einstaklingum og samfélögum sem eru til þess gerð að fást við mismunandi aðstæður. Með tímanum bætist
ný hugsun við þá sem fyrir er og gerir mann hæfari til þess að fást við sífellt meira flækjustig í tilverunni eftir því sem við náum auknum þroska við
að fást við nýjar áskoranir og erfiðar aðstæður. Ný hugsun er jafnframt andsvar við því sem fyrir er, og því er innbyggður ágreiningur milli samliggjandi
gildismats á fyrstu sex þrepunum.
■ Árangur. Markaðshagkerfi.
Áhersla á persónulegan árangur.
Grundvallaratriði að vera öðrum
óháður og sjálfstæður. Kosti
þekkingar og tækni á að nýta til
fulls. Lífið er fullt af tækifærum
og áskorunum. Mælanlegur
árangur (venjulega fjárhags-
legur) skiptir mestu máli.
Tilgangurinn helgar meðalið.
■ Halda lífi. Stuðningsbandalög.
Áhersla á að komast af. Lífið er
bardagi og barátta um aðföng.
Aðstæður eru taldar fjandsam-
legar og óreiða ríkjandi. Það er
ekki rúm fyrir samvinnu.
GILDISMAT OG LÍFSSÝN: HVERNIG VIÐ HUGSUM ER MIKILVÆGARA EN HVAÐ VIÐ HUGSUM
■ Fólk í fyrirrúmi. Sterk samfélagsleg gildi.
Áhersla á samskiptahegðun og framkomu
við annað fólk. Hér vinnur fólk saman
og ákvarðanir eru teknar sameiginlega.
Hluttekning og hæfi til að setja sig í spor
annarra er mikils metin. Samstaða og
eining eru kjarnahugtök.
■ Æðri máttur. Regluveldi. Áhersla
á röð og reglu. Það eru „réttar”
og „rangar” persónur og skoðanir.
Lífinu á að lifa „samkvæmt
bókinni”; biblíunni, handbókinni
o.s.frv. Leit eftir tilgangi með lífinu.
Fórna í núinu til þess að njóta í
framtíðinni.
■ Einræði: Hugarfar sem leggur
áherslu á vald sem grundvöll
alls annars. Þeir sterkustu lifa af.
Skömm eða samviskubit óþekkt
tilfinning. Öllu og öllum sem
standa í vegi fyrir fyrirætlunum
er rutt til hliðar. Eftirlit er betra en
traust. „Strax-veiki” – fá núna, fórna
síðar (aldrei). ■ Fjölskyldan. Ættbálkasamfélag. Áhersla
á öryggi. Fólk (fyrirtæki) sameinast um
ímyndaðan ytri óvin. Tilllit til hópsins er
æðra tilliti til hvers einstaklings. Myndast
þegar menn hafa aðferð til að sjá fyrir
stærri hópi. Ættarsamfélagið/fjölskyldan/
klíkuskapur. Þetta gildismat lýsir kunn-
ingjasamfélaginu.
ÁHERSLUBREYTINGAR Í ÍSLENSKU SAMFÉLAGI
1
Afkoma
SJÁLFBÆR HEIMUR
Mannréttindi, ókomnar kyn-
slóðir, vistfræðilegur styrkur.
STEFNUMIÐUÐ
BANDALÖG OG
SAMSTARF
Svæðisbundið samstarf,
umhverfisvitund, lífsgæði.
STERK SAMEIGINLEG
ÞJÓÐARVITUND
Traust, opin tjáskipti, gegnsæi,
sameiginleg sýn og gildi,
sanngirni.
LÝÐRÆÐISFERLIÐ
Jafnrétti, tjáningarfrelsi, sátt,
aðlögunarhæfni, ábyrgðar-
tilfinning.
SKILVIRKNI MEGIN-
STOÐA SAMFÉLAGSINS
Lög og reglur, þjóðarstolt,
skilvirk opinber stjórnsýsla
SAMFÉLAGSLEGUR
STÖÐUGLEIKI
Lausn ágreinings, gott samband
mismunandi hópa, samkomur
EFNAHAGSLEGUR
STÖÐUGLEIKI
Velmegun, heilsa, varnir,
öryggisnet samfélagsins
SJÖ ÞRÓUNARSTIG ÞJÓÐARVITUNDARINNAR Jákvæðar áherslur Neikvæðar áherslur
B
jarni Sæbjörn Jónsson, sér-
fræðingur hjá Capacent, hefur
síðan árið 2005 kynnt sér fræði-
grein sem snýst um hvernig
fyrir tæki og samfélög þrosk-
ast í gegnum tíðina og tengist
þroskaferli einstaklinga; hvernig maðurinn
hefur hægt og bítandi orðið hæfari til að fást
við sívaxandi flækjustig í lífinu og hefur um
leið skapað og þróað samfélagsleg fyrirbæri
sem eru sífellt flóknari og margslungnari að
uppbyggingu og tæknilegum innviðum. Hér
er horft til þess hvernig mannskepnan lærir
og tileinkar sér nýja hluti. Tilgangurinn er
að reyna að átta sig á því hvernig viðkom-
andi heild (fyrirtæki eða þjóð) er innréttuð;
úr hverju hún er samansett og hvernig á því
stendur að samfélög lenda í aðstæðum sem
þau ráða einfaldlega ekki við. Það er nefni-
lega lærdómsríkt að geta greint hvað það
er sem leiðir samfélög í ógöngur og hvaða
ástæður liggja þar að baki.
Hugmyndafræðin gengur út frá því að
við höfum öll innbyggt gildismat sem gerir
það að verkum að við bregðumst við ytri
aðstæðum með tilteknum hætti. Hægt er að
taka sem dæmi íþróttaleik þar sem okkur er
innbyggt að ná árangri með þeim aðferðum
sem eru líklegastar til að bera árangur. Eins
að við bregðumst við hættu eða erfiðleikum
á ákveðinn hátt. Án þess að það sé meðvitað
kviknar í okkur einhvers konar forrit sem
stillir saman eins konar „hugarfars kóða“
sem eru viðeigandi eftir aðstæðum. Þótt
grunnurinn, eða „stýrikerfið“, sé sameigin-
legt er birtingar myndin breytileg allt eftir
því hvernig einstaklingurinn eða samfélagið
skynjar umhverfi sitt. Þessi hugmyndafræði
á uppruna sinn í sálfræði og félagssálfræði
og gengur út á það hvernig mismunandi
mannlegar þarfir kalla fram viðbrögð og
hegðun til þess að uppfylla þessar þarfir, og
móta þar með hugarfarið sem endurspeglast
í gildum og áherslum.
Capacent gerði rannsókn árin 2005 og 2007 út frá þessu grunnmódeli. Þar var spurt um
ákveðna þætti í samfélaginu og hvort fólki fyndist vera vaxandi eða minnkandi tilhneiging fyrir
ákveðnu hugarfari. Á myndinni hér til hliðar sést að sjálfmiðað gildismat ræður öllu: Geri eins
og mér sýnist, og það strax (rautt) annars vegar og árangur er aðalatriði (appelsínugult) hins
vegar. Þetta er á kostnað samfélagsmiðaðra gilda, fjölskyldu og uppruna (fjólublátt), aga og
reglu (blátt) og félagshyggju (grænt).
Árið 2009 var gerð ný könnun sem sýndi greinilega að samfélagsmiðaða gildismatið
(grænt) var í vexti og sjálfmiðað gildismat (rautt og appelsínugult) viku nokkuð.
2
0
0
7
2
0
0
7
2
0
0
9
Fjöl-
skyldan,
félags-
legt
bakland
Geri eins
og mér
sýnist,
völd
Regla og
agi
Efnis-
legur
árangur,
peningar
Sam-
hjálp og
jöfnuður
Jafnvægi
grunn-
gilda
Heims-
sýn
2
0
0
9
2
0
0
7
C apacent hefur einnig rannsakað gildismat þjóðar innar með sérstakri aðferðafræði við-skiptaráðgjafans Richards Barrett, sem hefur
skrifað fjölda bóka um vinnustaðamenningu og svo-
kallaða gildismiðaða stjórnun (Values Based Manage-
ment). Þessi aðferðafræði byggir á þeim grunni sem
Abraham Maslow þróaði á sínum tíma um mannlegar
þarfir, en Barrett hefur jafnframt yfirfært aðferða-
fræði sína á samfélagið í heild (sjá skýringar myndina
hér til hliðar).
Rannsóknirnar gefa innsýn í hver persónu-
leg gildi Íslendinga eru og viðhorf þeirra til þess
hverjar megináherslur eru í íslensku samfélagi
í dag. Rannsóknin beinist jafnframt að því hvaða
áherslur þjóðin telur æskilegt að ríki í samfélaginu
til framtíðar. Þar er leitast við að svara spurningum
um hvernig gildi móti menningu samfélaga og hver
séu grunngildi íslensku þjóðarinnar.
Bjarni segir Barrett tengja með ákveðnum hætti
þjóðarvitund við mannlegar þarfir eins og afkomu,
heilsu og öryggi, tengsl við annað fólk og sjálfs-
mynd og viðurkenningu, svo eitthvað sé nefnt.
Þetta yfirfærir hann myndrænt yfir í einfalt skema
sem sýnir áherslur hjá einstaklingnum. Eins og í
skýringar myndunum að ofan ferðast einstaklingur-
inn frá grunnpunkti (1) og upp eftir því sem hann
„þroskast“ (7). Um sjö þróunarstig þjóðarvitundar-
innar er að ræða.
Rannsókn á gildismati þjóðarinnar
2
Tengsl
3
Sjálfsmynd
4
Umbreyting
5
Innra samræmi
6
Ytra samræmi
7
Þjónusta
FRAMHALD Á SÍÐU 40
Þjónusta
Ytra samræmi
Innra samræmi
Lífsfylling
Þörf fyrir sjálfsvirðingu
og virðingu annarra
Þörf fyrir félagsskap og ást
Öryggisþarfir
Frumþarfir
2007-09
Ofangreind mynd sýnir hvernig fólk mat forgangsröðun í samfélaginu í janúar 2009 í samanburði
við sams konar könnun sem gerð var árið 2007. Sú breyting sem stingur mest í augu er hversu
mjög hefur dregið úr forgangi á hluti sem tengjast aga, reglufestu, hlýðni og ábyrgðartilfinningu
(bláa súlan), sem falla úr 4. sæti í það síðasta.
2
0
0
7
2
0
0
9
FORGANGSRÖÐUN Í GILDISMATI
SAMSPIL MANNLEGRA ÞARFA OG VITUNDAR
■ Margbreytileiki og sveigjanleg
nálgun. Veruleikinn er flókið fyrir-
bæri sem krefst ólíkra en innbyrðis
samhæfðra lausna. Skýr tilfinning
fyrir frelsi samfara ábyrgð og skiln-
ingur ríkir á ólíkum áherslum.
■ Tilveran byggist á viðkvæmu jafnvægi
samverkandi krafta jarðar. Allir hlutir eru
hver öðrum háðir. Umhyggja fyrir móður
jörð rís ofar þröngum sérhagsmunum
hópa og þjóða. Heimssýn sem byggist á
hagsmunum allra jarðarbúa.
1. stigs grunngildi
2. stigs grunngildi
Sjálfsmynd
Tengsl
Afkoma
Umbreyting
2
0
0
7
2
0
0
7
2007-09