Fréttablaðið - 26.11.2010, Blaðsíða 26
26 26. nóvember 2010 FÖSTUDAGUR
Í ljósi aukinnar umræðu um mansal fór ég að velta því
fyrir mér hvort Íslendingar
væru almennt meðvitaðir um
mansal og útbreiðslu þess. Hér
er greint frá umfangi mansals
út frá reynslu minni sem friðar-
gæsluliði í Kosóvó 2003 í verkefni
með leyniþjónustu NATO-herliðs-
ins og öryggislögreglu Sameinuðu
þjóðanna. Verkefnið var að meta
umfang og eðli mansals og vænd-
is í Kosóvó, sem þá var verndar-
svæði Sameinuðu þjóðanna og
undir hervernd NATO. Var ég
sendur af utanríkisráðuneytinu
til að starfa með NATO-herliðinu
sem svo kallaður Liaison Officer
(milligöngumaður) milli NATO og
Sameinuðu þjóðanna. Mitt starf í
þessum hópi var aðallega að meta
fjárhagslegar stærðir varðandi
umfang starfseminnar. Kosóvó er
á stærð við Reykjanesskagann og
þar búa um tvær milljónir íbúa.
Talið var að um 300 vændishús
væru starfandi í Kosóvó á þess-
um tíma. Þessi vændishús litu
reyndar alveg út eins og kaffihús
og þjónuðu einnig þeim tilgangi.
Hins vegar voru yfirleitt 2 her-
bergi á bak við eða uppi á lofti þar
sem verknaðurinn var framinn.
Um 10 stúlkur störfuðu á hverj-
um stað eða hátt í 3.000 stúlkur á
svæðinu. Stúlkurnar voru flestar
frá Moldóvu, Rúmeníu eða öðrum
fátækari löndum þar í kring og
komu úr minnihlutahópum eða
voru einstæðar mæður sem boðið
hafði verið starf sem barnfóstr-
ur eða sem húshjálp utan heima-
landsins og þá yfirleitt á Ítalíu.
Flestar áttu þessar stúlkur erf-
itt uppdráttar í heimalandi sínu
og gripu því fegins hendi þessi
„gylliboð“ um starf erlendis.
Oftast voru stúlkurnar seldar
fyrir um 200 evrur (kr. 31.000) í
hendur glæpaklíkna sem tóku af
þeim vegabréfin, byrluðu þeim
eiturlyf, beittu þær ofbeldi og
nauðguðu þeim í þeim tilgangi
að brjóta þær niður og gera þær
„tilbúnar“ fyrir nýjan starfsvett-
vang. Stúlkurnar tvöfölduðust í
verðmæti fyrir hvert land sem
þær komu vestar í Evrópu og voru
almennt greiddar um 2.000 evrur
(kr. 310.000) þegar þær komu til
Kosóvó og meira ef þær komust
lengra, svo sem til Ítalíu.
Ástæðan fyrir því að Kosóvó
varð oft fyrir valinu var sú að þar
sem þetta var verndarsvæði Sam-
einuðu þjóðanna var ekki gerð
krafa um vegabréfsáritun. Áætl-
að var að allt að 1.000 stelpur á
ári hefðu farið til og í gegnum
Kosóvó á ári. Mjög misjafnt var
hvort eða hvað stúlkurnar sjálfar
fengu í sinn hlut. Það var allt frá
engu og upp undir 30% af tekjum.
Það sem var yfirleitt greitt fyrir
þessa þjónustu á þessum tíma var
um 30 evrur (kr. 4.650) fyrir inn-
fædda Kosóvóbúa og 70 evrur (kr.
10.850) fyrir útlendinga. Fjöld-
inn sem stúlkurnar áttu að þjóna
á dag var á bilinu 6-8 karlmenn.
Áætlað var að árstekjur fyrir
þessa starfsemi hefðu verið eitt-
hvað um 50 milljónir evra eða um
8 milljarðar íslenskra króna, sem
er umtalsvert í landi sem er talið
með fátækari löndum álfunnar.
Um 70% af viðskiptavinum vænd-
ishúsanna voru innfæddir og um
30% voru erlendir hjálparstarfs-
menn, sem unnu annað hvort hjá
Sameinuðu þjóðunum eða öðrum
hjálparstofnunum.
Þar sem bæði NATO og Sam-
einuðu þjóðirnar vissu af þess-
ari starfsemi hafa margir án
efa spurt sig þeirrar spurning-
ar hvort þessar stofnanir hafi
gert sitt til að koma stúlkunum
til bjargar. Því er til að svara að
það var reynt mörgum sinnum.
Oft frelsaði öryggislögreglan
stúlkurnar en fæstar fóru þó til
síns heima þótt það væri í boði.
Flestar enduðu þær aftur í vændi
þar sem þær gátu ekki hugsað
sér að snúa til síns heima vegna
þeirrar reynslu sem þær höfðu
orðið fyrir eða koma heim aftur
peningalausar.
Einnig hurfu stúlkurnar spor-
laust ef minnsti grunur var á
að þær færu til yfirvalda. Sama
gilti þegar átti að vitna gegn til-
ræðismönnum en dómskerfið
var í uppbyggingu og þótti frek-
ar svifaseint. Vitnavernd var lítil
sem engin og í flestum tilfellum
skiluðu vitnin sér ekki þegar kom
að fyrirtöku dómsmálsins. Ljóst
var að yfirvöld í Kosóvó þyrftu
að breyta um aðferðir og beina
sjónum sínum að eftirspurninni
frekar en framboðinu.
Í kjölfarið hrintu Sameinuðu
þjóðirnar í framkvæmd upplýs-
ingaátaki um skaðsemi vænd-
is og mansals, en því miður var
greinarhöfundur ekki nógu lengi
í Kosóvó til að sjá hvaða árang-
ur það átak bar. Hafa ber í huga
að það ástand sem fjallað er um
í þessari grein var til staðar í
landi þar sem tímabundið upp-
lausnarástand ríkti vegna stríðs-
ins sem staðið hafði yfir. Vonandi
er búið að koma lögum og reglum
yfir sem mest af þessari starf-
semi í dag en með hliðsjón af því
hversu mikill ábatinn er af starf-
seminni og glæpastarfsemin svo
umfangsmikil og skipulögð er án
efa margt óunnið í þessum efnum
í Kosóvó.
Eins og fram kom á ráðstefn-
unni í Háskólabíói þann 24. okt-
óber síðastliðinn eru ungir karl-
menn í meiri mæli markhópur
í baráttunni gegn kynferðisof-
beldi. Mikilvægt er að fræða
og virkja unga karlmenn til að
breyta hugsunarhætti og afstöðu
þeirra til kvenna. Ekki er hægt
að útiloka vændi og mansal nema
eftirspurnin eftir slíkri þjónustu
hverfi. Hér þarf því hugarfars-
breytingu.
Mansal – Kosóvó árið 2003
Mansal
Andri Ottesen
framkvæmdastjóri og
með doktorsgráðu í
rekstrarhagfræði
Þar sem bæði NATO og Sameinuðu þjóðirnar
vissu af þessari starfsemi hafa margir án efa
spurt sig þeirrar spurningar hvort þessar
stofnanir hafi gert sitt til að koma stúlkunum til
bjargar.
Þjóðin er nú í naflaskoðun vegna hruns bankanna og hvað gerð-
ist í aðdraganda þess. Í þessu sam-
hengi er fróðlegt að rifja upp sögu
Íslenskrar erfðagreiningar. Það
leikrit er um margt líkt sjálfu
hruninu og aðdraganda þess enda
persónur og leikendur hinir sömu.
Þeir sem fóru með helstu hlut-
verk hafa ýmist verið ákærðir eða
eru stimplaðir sem siðlausir og/
eða glæpamenn. En hvers vegna
lærðu menn ekkert af ótrúlegum
uppgangi og hruni fyrirtækis sem
byggt var á sandi?
Árið 1996 er DeCode Genet-
ics stofnað og dótturfélag þess
Íslensk erfðagreining (ÍE) hefur
starfsemi. Þarna skýtur stofnend-
um og hugmyndasmiðum fyrir-
tækisins, þeim Kára Stefánssyni
og Hannesi Smárasyni, fyrst upp
á stjörnuhimininn. Fljótlega byrja
yfirlýsingar að streyma frá fyrir-
tækinu um ótrúlegar uppgötvan-
ir og eigið ágæti. Fjölmiðlar spila
með alveg frá byrjun.
Davíð Oddson forsætisráðherra
veitir ÍE pólitíska fyrirgreiðslu frá
fyrsta degi sem varla á sér hlið-
stæðu. Meðal þess sem byrjað er
á er frumvarp til laga um „gagna-
grunn á heilbrigðissviði“. Höf-
undur laganna er Baldur Guð-
laugsson lögfræðingur sem þessa
dagana dvelur í dómsal ákærð-
ur fyrir innherjasvik. Margir
töldu lagafrumvarp þetta siðlaust
með öllu og mikil umræða verð-
ur um það. Þrátt fyrir það legg-
ur Alþingi blessun sína yfir þetta
(des. 1998).
Fyrirtækið er duglegt að safna
þjóðþekktu fólki í kringum sig.
Vigdís Finnbogadóttir sest í stjórn
og Ólafur Ragnar Grímsson ger-
ist fljótlega sérstök klappstýra.
Þannig er forstjóra NASDAQ boðið
til kvöldverðar á Bessastöðum til
að liðka fyrir skráningu fyrir-
tækisins á almennan markað. Páll
Magnússon, þekktur fjölmiðlam-
aður og núverandi útvarpstjóri,
er gerður að fjölmiðlafulltrúa og
svona mætti lengi telja.
Ráðamenn og ríkisstjórn eru
tíðir gestir á samkomum þar sem
greint er frá stórkostlegum upp-
finningum, forskoti fyrirtæk-
isins eða þá að undirritaðir eru
tímamótasamningar. Þetta líkist
trúarsamkomum eða peppfund-
um píramídafyrirtækja. Fræg-
asta dæmið er þegar Davíð situr í
hásæti við undirritun samnings við
þekkt lyfjafyrirtæki 1998. Í kjöl-
farið hefjast æðisgengin viðskipti
með óskráð hlutabréf fyrirtækisins
og atburðarás sem er alveg sam-
bærileg við aðdraganda banka-
hrunsins áratug síðar.
Fyrirtækið bólgnar út með leift-
urhraða sem og kostnaður og tap
við rekstur þess meðan hlutabréf-
in stefna í óþekktar hæðir. Sumar-
ið 1999 þá kaupa ríkisbankarnir
þrír, Landsbanki, Búnaðarbanki og
Íslandsbanki hlutabréf í ÍE fyrir 6
milljarða króna til að forða félag-
inu frá gjaldþroti. Margeir Pét-
ursson viðskiptasnillingur kallar
þetta hins vegar traustsyfirlýsingu
og „magnaðasta viðskiptatæki-
færi sem Íslendingar hafa staðið
frammi fyrir“.
Bankarnir reyna auðvitað að
losa sig við þessi bréf á sem hæsta
verði. Til að tryggja áframhaldandi
uppsveiflu hlutabréfanna þá er
áróður fjölmiðla hertur enn frekar.
Hver uppfinningin rekur aðra og
yfirburðir, sérstaða og snilld eru
„orð“ sem æ oftar eru notuð. Engu
líkara en þarna sé komið uppkast-
ið að frægri ræðu forsetans um
íslenska efnahagsundrið.
Ef einhver gagnrýni heyrist
þá er reynt að kæfa hana í hvelli.
Oftar en ekki er það einhver ráð-
herra eða þingmaður sem stígur
fram og talar um ómaklegar árásir
og öfund. Viðbrögð sem allir kann-
ast við frá því rétt fyrir hrun.
Allir sem vilja vita sjá að þetta
er ein stór leiksýning. Forstjór-
inn heldur til á Alþingi og þing-
menn eru inn á gafli hjá ÍE. Rík-
isstjórnin virðist bókstaflega vera
í vinnu hjá fyrirtækinu. Tengsl
stjórnmálamanna og fyrirtækis
hafa aldrei verið sýnilegri. Afrek
á vísindasviðinu eru stórlega ýkt ef
ekki hrein lygi. Ítök fyrirtækisins
í fjölmiðlum, sem fjalla ekkert um
þennan vef lyga, spillingar og sið-
leysis, eru augljós.
Það er svo í júlí 2000 sem fyr-
irtækið er loks skráð á NASDAQ-
markaðinn. Við þetta hrapa hluta-
bréfin í verði. Fyrirtækið þolir
bersýnilega illa smá birtu. Hann-
es Smárason yfirgefur sökkvandi
skipið sama ár með fullar hend-
ur fjár og heldur áfram farsælum
ferli sem flestir þekkja.
Þrátt fyrir bakslag er hvergi
slegið af í áróðrinum. Dansinn
kringum gullkálfinn má ekki
stöðva. Samt er svo illa komið
2002 að Alþingi neyðist til að sam-
þykkja 20 milljarða ríkisábyrgð á
láni til handa ÍE. Málið er að mestu
í höndum Geirs Haarde fjármála-
ráðherra sem nú er á leið í dóm-
sal. Þrátt fyrir þennan greiða og að
þingheimur sé allur af vilja gerður
þá liggur leiðin bara niður á við.
Fyrirtækið skrimtir samt furðu
lengi en er að lokum lýst gjald-
þrota 2009.
Örfáum dögum fyrir fyrirséð
gjaldþrot fær ÍE 1,5 milljarða lán
frá ríkisbankanum Landsbankan-
um (jan. 2009) að því er virðist að
tileggjan kúlulánadrottningarinn-
ar Þorgerðar Katrínar Gunnars-
dóttur menntamálaráðherra. Fyrir-
tækið virðist enn hafa fullkomna
stjórn á ráðherrum og ríkisstjórn.
Ríkisbanki er nú enn á ný farinn að
styðja við bakið á fyrirtækinu eins
og tíu árum fyrr. Hvað liggur að
baki þessari fyrirgreiðslu?
Þrátt fyrir risa gjaldþrot og
að um bandarískt fyrirtæki sé
að ræða þá eru Kári og co. enn í
brúnni á Íslenskri erfðagreiningu.
Það hvílir þykk þoka yfir höll-
inni í Vatnsmýrinni þar sem hirð-
in heldur til eins og ekkert hafi í
skorist. Þessu svipar til íslensku
bankanna.
Segja má að tjöldin fari að
falla upp úr 2002. Flestir búnir
að afskrifa ævintýrið sem gjald-
þrota loftbólu. Menn virðast hins
vegar engan lærdóm draga af falli
fyrirtækisins enda uppteknir við
að einkavæða bankana svo ballið
geti haldið áfram. Ekkert af þeim
stórkostlegu sigrum á vísindasvið-
inu, lækningum og lyfjum sem fyr-
irtækið lofaði landsmönnum hafa
orðið að veruleika.
Það umhverfi og andrúmsloft,
siðleysi og sukk, sem búið var til
á kerfisbundinn hátt undir stjórn
útrásarvíkinga og stjórnmála-
manna kringum Íslenska erfða-
greiningu er rannsóknarefni.
Þetta var uppskriftin að hruninu.
Múgsefjun þjóðarinnar á þessum
tíma var um margt merkileg en
um leið hlýtur að þurfa að fletta
ofan af leikritinu, höfundum þess
og leikendum. Gestir, sem klöpp-
uðu í leikhúsi fáránleikans, fá
aldrei endurgreitt enda eiga það
varla skilið.
Davíð og DeCode
Ríkisstjórnin virðist bókstaflega vera í
vinnu hjá fyrirtækinu. Tengsl stjórnmála-
manna og fyrirtækis hafa aldrei verið
sýnilegri. Afrek á vísindasviðinu eru stórlega ýkt ef
ekki hrein lygi
DeCode
Árni Alfreðsson
líffræðingur
ÍS
L
E
N
S
K
A
/S
IA
.I
S
/U
T
I
52
23
6
11
/1
0
Gönguskór á jólatilboði
20% afsláttur
HOLTAGÖRÐUM GLÆSIBÆ KRINGLUNNI SMÁRALIND WWW.UTILIF.IS