Fréttablaðið - 11.12.2010, Qupperneq 44

44 11. desember 2010 LAUGARDAGUR
Þór Whitehead sagnfræðiprófessor er höfundur bókarinnar Sovét-Ísland óskalandið
- Aðdragandi byltingar sem aldrei varð. Þór nam sagnfræði á Íslandi, í Bretlandi og
í Bandaríkjunum. Hann er trúlega þekktastur fyrir að hafa skrifað ritröðina Ísland í
síðari heimsstyrjöld, sem telur fjórar bækur, og um Ísland á árum kalda stríðsins.
Í
apríl 1934 sendi Skúli
Þórðarson, sagnfræði-
stúdent í Kaupmanna-
höfn, bréf til vinar síns,
Stefáns Pjeturssonar, í
Moskvu. Skúli var í hópi
útskúfaðra í Kommúnistaflokki
Íslands og réttlínumenn virð-
ast hafa grunað hann um að vera
villutrúarmann af hættulegasta
tagi, trotskíisti. Skúli kvartaði
sáran undan „vinstri terror“ í
flokknum og hvatti Stefán til að
játa syndir sínar sem fyrst til að
„losna úr sóttkvínni“. Flokkur-
inn væri að breytast „í klíku, sem
hefur engin áhrif í þjóðfélaginu,
ef svona heldur áfram“.
Í Lenínskólanum var bréf Skúla
ritskoðað, eins og öll önnur bréf
til nemenda, og kom það viðtak-
andanum, Stefáni, í mikinn vanda.
Bréfið var rætt á fundi íslenskra
Lenínskólanema, sem töldu það
hvatningu til Stefáns frá skítugri
klíku tækifærissinna í Kaup-
mannahöfn um að halda heim „og
taka upp klofningsbaráttu gegn
flokknum og Komintern [Alþjóða-
sambandi Kommúnista]“. Stefán
hefði sem fyrr neitað að gagnrýna
sjálfan sig og tekið „flokksfjand-
samlega afstöðu til miðstjórnar
KFÍ og Kominterns“. Í ályktun
nemendahópsins til skólayfir-
valda sagði að gefa mætti Stefáni
tækifæri til að leiðrétta villu sína.
En nýtti hann sér það ekki „liggi
leið hans út úr flokknum“. Um leið
tók hópurinn afstöðu með útskrif-
uðum byltingarnemum á Íslandi
og fordæmdi Brynjólf Bjarnason
fyrir sáttfýsi við Einar Olgeirs-
son. Með skrifum sínum um fas-
isma hefði Brynjólfur auk þess
sannað að hann ynni meðvitað í
þágu fasismans og væri því „and-
byltingarsinni“. Þannig höfðu
öfgafyllstu réttlínumenn, sem
nú réðu lögum og lofum í Komm-
únistalokknum, úrskurðað þrjá
helstu foringja flokksins drottin-
svikara.
„Þá mélum við þig“
Enn virðist [Philipp] Dengel,
skriftafaðir Stefáns, hafa kallað
hann nokkrum sinnum fyrir sig í
höfuðstöðvum Kominterns. Stef-
án segir að á einum fundinum hafi
Dengel sagst greina að hann væri
„að fjarlægjast Komintern“. Ef
hann sneri baki við sambandinu,
væri eitt víst: „þá mélum við þig“
(„denn zermalen wir dich“).
Í fjórðu og síðustu greinargerð
til Dengels sneri Stefán þó vörn í
sókn og sakaði réttlínumenn um
að lama Kommúnistalokkinn með
sértrúarofstæki gegn línu Kom-
interns! Bréfið frá Skúla Þórðar-
syni væri engin sönnun um klík-
ustarfsemi, heldur aðeins vottur
um andúð meirihluta flokksmanna
á ráðandi öflum.
Þessi greinargerð var mikil
ögrun við Norðurlandaskrifstofu
Kominterns, sem samþykkti 3.
júní 1934 að gefa „fél. Pjeturs-
syni stranga viðvörun“. Hann
hefði aðeins losað sig að hálfu við
tækifærissinnaða afstöðu sína
til jafnaðarmanna. Gagnrýni
hans á Kommúnistalokk Íslands
væri ekki í anda flokksins heldur
„klíkufjandskapur“ og því alvar-
legt brot á flokksaga. Stefán fengi
þriggja mánaða umhugsunarfrest
„til að leiðrétta afstöðu sína“, en
því næst yrði „mál hans tekið til
endanlegrar ákvörðunar“.
Stefán var nú „kominn fram á
brún hengiflugsins“, eins og Arnór
Hannibalsson orðaði það. Leiðin
„til sátta við flokkinn var nánast
lokuð – nema hann legði sig í líma
að þjóna öllum skipunum, sem
hann fékk að ofan“. Landar Stef-
áns í Lenínskólanum vildu engin
samskipti eiga við hann lengur,
nema einn maður, Steingrímur
Aðalsteinsson. Í Sovétríkjunum
var slík einangrun merki um að
Kommúnisti til skrifta í Moskvu
Í bókinni Sovét-Ísland óskalandið eftir Þór Whitehead birtist meðal annars frásögn Stefáns Pjeturssonar frá sóttkví hans í
Moskvu sem ekki hefur birst áður á prenti. Hann leiddi hófsama fylkingu kommúnista í harðri baráttu innan flokksins á fjórða
áratug síðustu aldar. Vegna þessa var hann kallaður til Moskvu til að hann gæti „þróast í rétta átt“. Hér er gripið niður í bókina.
ÚTIFUNDUR KOMMÚNISTA Íslenskir kommúnistar funda í Templarasundi í Reykjavík einhvern
tíma á árabilinu 1930 til 1937. Sennilega má hér sjá Einar Olgeirsson halda ræðu, en hann var
höfuðandstæðingur Stefáns Pjeturssonar í Kommúnistaflokknum. MYND/MAGNÚS ÓLAFSSON
braut „flokkssvikara“ af vinnu-
stað í þrælabúðir, eftir að hreins-
anir Stalíns komust í algleyming.
Afskipti sendiráðsins skiptu öllu
Atburðarásin á þessum síðustu
vikum Stefáns í Moskvu er ann-
ars nokkuð óljós. Þannig segist
Jón Ólafsson hafa fundið heim-
ildir fyrir því í skjalasafni Kom-
interns, að Stefáni hafi verið veitt
heimfararleyfi frá Moskvu í júní-
mánuði 1934. En þetta leyfi hafi
aðeins verið til að sýnast. Kom-
intern hefði gert „sérstakar ráð-
stafanir“ til að láta stöðva Stefán
á landamærum Sovétríkjanna og
beðið leynilögregluna um að gera
leit í farangri hans. „Þessi beiðni
bendir til að ætlunin hafi verið að
handtaka Stefán.“ Jón gerir ráð
fyrir því að þetta heimfararleyfi
hafi verið veitt, áður en Stefán
leitaði til danska sendiráðsins um
hjálp. Ef svo er, virðist alþjóða-
sambandið hvorki hafa afhent
Stefáni leyfið né sagt honum frá
því. Ella hefði hann ekki snúið sér
til Dana. Því er hugsanlegt að hér
sé um að ræða leyfið, sem Stefán
fékk að lokum með hjálp Dana, en
í beiðninni um sérstaka leit í far-
angri hans hafi ekki falist ósk um
handtöku. Hitt kemur þó einnig
til greina, að Komintern hafi áður
ráðgert handtöku hans, eins og Jón
Ólafsson ályktar, en íhlutun Dana
orðið til þess að hætt var við þá
ráðagerð.
Ef ætlunin var sú að hneppa
Stefán í þrælabúðir eða fangelsi,
hefði verið klókt að láta hann halda
á brott frá Moskvu með heimfar-
arleyfi, en handtaka hann síðan í
kyrrþey á landamærunum. Þá var
auðveldara að fullyrða að hann
hefði farið úr landi frjáls maður,
þegar spurst hefði verið fyrir um
hann frá Íslandi. Alla vega eru
yfirgnæfandi líkur á því, að Stef-
án hefði ekki átt afturkvæmt til
Íslands, ef hann hefði ekki bland-
að sendiráðinu í mál sitt.
Þremur dögum eftir að stjórn-
málanefnd framkvæmdanefndar
Kominterns barst kæra Lenínskól-
ans á hendur Stefáni, 4. júlí 1934,
samþykkti nefndin (í raun æðsta
stjórn sambandsins) að reka hann
úr Kommúnistaflokki Íslands að
tillögu Norðurlandaskrifstofu
Dengels. Stefán hefði óhlýðnast
fyrri ákvörðun nefndarinnar um
að leiðrétta hentistefnu sína innan
þriggja mánaða. Vitnisburðurinn
frá sænskum herbergisfélaga
Stefáns var kornið sem fyllt hafði
mælinn. Lenínskólinn hafði jafn-
framt krafist þess að hann yrði
rekinn úr framhaldsdeild sinni.
En „mélaður“ varð hann ekki
úr þessu vandræðalaust, þökk sé
sendiráði Danakonungs.
Rekinn úr flokknum
Komintern rak Stefán úr KFÍ
sama dag og einn af rússneskum
yfirmönnum Lenínskólans færði
honum þessi tíðindi: „Þú ferð út úr
landinu í kvöld og færð passann.“
Stefán fann ekki fyrir fjandskap
frá þessum gamla bolsévíka, sem
honum þótti um margt geðþekk-
ur maður. Brottförin frá Moskvu
var líka tíðindalaus, þótt Stefáni
væri ekki rótt. Tvær konur fylgdu
honum á járnbrautarstöðina og
gáfu honum nesti fyrir ferðalag-
ið. Aðalfréttin í blöðum og útvarpi
Moskvu þennan dag var um „nótt
hinna löngu hnífa“, morð og fang-
elsanir Hitlers á andstæðingum
innan og utan Nasistalokksins.
„Af þessu lærir Stalín,“ hugsaði
Stefán með sér. Honum varð ekki
svefnsamt í járnbrautinni frá Len-
íngrad á leiðinni að landamærun-
um Sovétríkjanna og Finnlands,
en vopnaðir verðir gerðu enga til-
raun til að hefta för hans. Þegar til
Helsinki kom sendi Stefán danska
sendiráðinu símskeyti um að allt
hefði gengið að óskum.
BYLTINGIN SEM ALDREI VARÐ
handtaka vofði yfir og hættulegt
væri að blanda geði við „sökudólg-
inn“. …
Í júní 1934 leið að sumarleyfi í
Lenínskólanum. Þá var nemend-
um boðið í ferðalög til að sjá stór-
brotna nýsköpun Sovétríkjanna og
vinna sjálfir að „uppbyggingu sós-
íalismans“. Stefán vissi að hann
væri nú í meiri hættu en nokkru
sinni fyrr. Honum brá því í brún,
þegar skólayfirvöld sögðu honum
6. júní 1934, að hann ætti að fara
í leyfi út á land með „rússnesku
félögunum“, en ekki skorarfélög-
um sínum frá Norðurlöndum. „Þá
er lítill tími til stefnu,“ hugsaði
Stefán með sér, og hótun Dengels
um að hann yrði „mélaður“ sótti
ákaft á hann. Nú voru góð ráð
dýr. Aftur minntist Stefán þýsku
kommúnistanna, sem sovétstjórn-
in hafði meinað brottferð, eins og
þeir Einar Olgeirsson höfðu frétt.
Einn þessara Þjóðverja hafði
sloppið úr landi með því að leita
eftir hjálp í sendiráði Austurríkis,
sem var fasistaríki að mati komm-
únista. Stefáni sýndist, að eina
bjargarvon sín gæti verið að fylgja
að nokkru dæmi þessa manns:
Fara í sendiráð Danmerkur, sem
hafði fyrirsvar fyrir Íslendinga,
og biðja þar um hjálp til að kom-
ast úr landi. Nú fann Stefán fyrir
því, hve illa hann var staddur,
vegabréfslaus maður með eitt sov-
éskt skírteini upp á vasann um að
hann héti Jón Helgason. Á fundi
með Dengel, líklega eftir síðustu
viðvörun frá Komintern, hafði
hann beðið skriftaföður sinn um
að skila sér vegabréfi sínu. Hann
ætlaði sér ekki að falla frá skoðun-
um sínum og hefði því ekkert leng-
ur að gera í Sovétríkjunum. Deng-
el hafði engu svarað ósk hans og
verið fámáll. Það var eftir engu
að bíða, í danska sendiráðið yrði
hann að fara án tafar.
Njósnari í gerfi betlara
Þegar Stefán var kominn smáspöl
frá heimavist Lenínskólans á leið
í danska sendiráðið, tók hann eftir
betlara einum. Maður þessi hafði
sníkt þarna fé frá því um veturinn
og leit kunnuglega út. Stefán hrað-
aði sér sína leið og kvaddi brátt
dyra í sendiráði konungs Dan-
merkur og Íslands. Bað hann um
að fá að tala við sendiherrann, en
hann reyndist vera á ferðalagi um
Vestur-Asíuhéruð Sovétríkjanna.
Staðgengill sendiherrans, ungur
og vingjarnlegur sendiráðsritari,
var hins vegar fús að ræða við
hann. Stefán sagði honum undan
og ofan af dvöl sinni í Moskvu og
þurfti ekki að hafa mörg orð um
það, að hann væri í hættu staddur.
Stefán segir að sendiráðsritarinn
hafi umsvifalaust gefið sér þetta
ráð: „Þú verður að heimta pass-
ann, þá fyrst getum við konstater-
að að þér sé haldið hér gegn vilja
þínum.“ Um leið hafi ritarinn tekið
að sér að biðja sovéska utanríkis-
ráðuneytið um að sjá til þess að
Komintern skilaði vegabréfinu.
Þegar Stefán kom út úr sendiráð-
inu, rak hann allt í einu augun í betl-
arann, sem hann hafði tekið eftir á
leiðinni úr heimavistinni. Hann stóð
þar álengdar og hafði augljóslega elt
hann í sendiráðið. Beyg setti að Stef-
áni, því að hann þóttist strax viss
um, að þetta væri njósnari leynilög-
reglunnar og ætti að fylgjast með
Lenínskólanemum. Ef til vill hafði
honum verið falið að fylgjast sér-
staklega með ferðum Stefáns.
Nú liðu nokkrir dagar í spennu
og óvissu. Síðan fór Stefán öðru
sinni í danska sendiráðið. Þá var
honum sagt að sendiráðið hefði
tekið mál hans upp við sovéska
utanríkisráðuneytið. Vonir stæðu
til að hann fengi vegabréf sitt
aftur og gæti haldið heim. Þegar
hann kæmi til Helsinki á heim-
leiðinni, ætti hann að staðfesta
komu sína þangað með símskeyti
til sendiráðsins. Komintern glímdi
ekki lengur við einangraðan
útlending undir dulnefni. Leyni-
lögreglan gat að sjálfsögðu enn
handtekið þennan þegn Danakon-
ungs, en ljóst var að úr því yrði
óþægilegt milliríkjamál.
Vitnisburður herbergisfélaga
Í júnílok 1934 dró skyndilega til
uppgjörs á milli Stefáns og Kom-
interns. Stefán og sænskur her-
bergisfélagi hans, Tage Larsson
(dulnefni Tore Oman), voru kærð-
ir til starfsmannadeildar Lenín-
skólans, útibús leynilögreglunnar,
fyrir skammarlegan drykkjuskap
á heimavistinni. Eins og Arnór
Hannibalsson rekur í bókinni
Moskvulínan, virðist Larsson hafa
verið kallaður fyrir starfsmanna-
deildina, þar sem hann hafði ótrú-
legustu ummæli eftir Stefáni frá
nætursvallinu: „Ég berst fyrir
verkalýðshreyfinguna, og það
er ekki endilega það sama og að
berjast fyrir Komintern.“ „Kom-
intern er að eyðileggja flokkinn.“
„Ég fer heim til að berjast opin-
skátt gegn Komintern.“ Larsson
kvaðst hafa sagt Stefáni, að sér
fyndist „heimskulegt“ að senda
mann, sem þannig talaði, heim til
sín. En Stefán hefði svarað því svo,
„að það væri ekki hægt að koma í
veg fyrir för manns, sem vill fara
burt“. „Mér skildist,“ sagði Larson
að lokum, „að hann ætti við sendi-
ráðið [danska]“.
Stefán hafði nú verið staðinn að
drottinsvikum við Komintern og
flokk sinn í augum Lenínskóla-
manna. Bersögli hans stafaði lík-
lega af því, að danska sendiráð-
ið hafði gefið honum vonir um að
hann fengi aftur vegabréf sitt og
heimfararleyfi.
Starfsmannadeild Lenínskól-
ans brá hins vegar skjótt við og
kærði Stefán fyrir framkvæmda-
nefnd (yfirstjórn) Kominterns
með bréfi til Ottos Kuusinens,
„stórmeistara“ norrænna komm-
únista. Stefán viðurkenndi aug-
ljóslega ekki „tækifærissinnaðar
villur sínar“ og væri „reiðubúinn
að berjast gegn línu Kominterns“.
Skólinn þyrfti fyrirmæli um,
hvað gera skyldi við þennan villu-
ráfandi sauð: „Ef til vill ætti að
senda hann til framleiðslustarfa í
Sovétríkjunum.“ Þetta var annað-
hvort tillaga um að varpa Stefáni
í þrælabúðir (gúlagið) eða setja
hann í erfiðisvinnu einhvers stað-
ar í hinu víðlenda „verkalýðsríki“.
Þrældómur sýnist þó mun líklegri
af samhenginu að ráða. Jafnvel
þótt svo hafi ekki verið, lá refsi-