Fréttablaðið - 30.04.2011, Blaðsíða 26

30. apríl 2011 LAUGARDAGUR26
Í
lok ársins 1996 birtist í tíma-
ritinu The Economist ítarleg
úttekt á beinu lýðræði, þar sem
hvatt var til róttækra breyt-
inga á framkvæmd lýðræðis í
nútímaríkjum.
Höfundar úttektarinnar og leiðara-
höfundar tímaritsins töldu augljóst
að beint lýðræði myndi fá aukið vægi
þegar kæmi fram á 21. öldina en vægi
fulltrúalýðræðis myndi að sama skapi
minnka. Þeir hvöttu til þess að fjölga
mjög þjóðaratkvæðagreiðslum, svo
almenningur í lýðræðisríkjum gæti í
auknum mæli tekið ákvörðunarvaldið
í sínar hendur. Völd og áhrif atvinnu-
stjórnmálamanna myndu jafnframt
dvína.
Í síðustu viku birtist svo í sama
tímariti önnur úttekt á beinu lýðræði,
ekki síður ítarleg en sú fyrri, en í
þetta sinn virðast höfundarnir komnir
með bakþanka: Beina lýðræðið virkar
ekki alltaf sem skyldi.
Leiðir af sér glundroða
Bakþankarnir stafa einkum af reynsl-
unni frá Kaliforníu, þar sem beint lýð-
ræði hefur verið stundað í ríkum mæli
síðan 1978, en þá var svonefnd „Til-
laga 13“ borin undir íbúa ríkisins.
Hún snerist um lækkun eignaskatts,
og var samþykkt með 57 prósentum
atkvæða þrátt fyrir andstöðu beggja
stóru stjórnmálaflokkanna. Síðan þá
hafa Kaliforníubúar verið einstak-
lega duglegir við að efna til þjóðarat-
kvæðagreiðslna um alls kyns málefni,
stór sem smá.
Höfundar úttektarinnar í The Econ-
omist segja þessa tilraun með beint
lýðræði í Kaliforníu augljóslega hafa
mistekist.
„Löggjöf almennings hefur leitt af
sér glundroða. Margar tillögurnar
hafa annaðhvort lækkað skatta eða
aukið útgjöld, og þar með gert mönn-
um enn erfiðara að koma jafnvægi á
ríkisfjármálin. Sumar eru svo van-
hugsaðar að afraksturinn er andstaða
þess sem lagt var upp með.“
Ofvaxinn skuldavandi
Þrátt fyrir náttúrufegurð, fjölbreytt
mannlíf og ólgandi frumkvöðlastarf,
bæði í kvikmyndageiranum og tölvu-
geiranum, er Kalifornía að sligast
undan skuldum. Atvinnuleysi er tólf
prósent, sem er meira en í langflest-
um ríkjum Bandaríkjanna.
Í Kaliforníu búa nærri 40 milljón-
ir manna. Þetta er fjölmennasta ríki
Bandaríkjanna og framleiðslan þar
er 13 prósent af þjóðarframleiðslu
Bandaríkjanna. Fjárhagsvandræði
Kaliforníu hafa því veruleg áhrif á
efnahagslíf allra Bandaríkjanna.
Ástæðu skuldavandans og þar
með meginástæðu fjárhagsvanda
Kaliforníu má, að sögn Economist,
að miklu leyti rekja til mislukkaðra
ákvarðana sem teknar hafa verið í
þjóðaratkvæðagreiðslum.
Lamað þing
Tíðar þjóðaratkvæðagreiðslur eru
sömuleiðis sagðar ástæða þess að
framkvæmdarvaldið er veikburða og
löggjafarvaldið nánast lamað. „Hver
vill sitja á þingi þar sem 70-90 pró-
sentum fjárlaganna hefur fyrirfram
verið úthlutað?“ spyr The Economist.
„Þeir malbikuðu paradís og settu upp
kjörklefa.“
Í tímaritinu er vitnað í James
Madison, einn svonefndra „lands-
feðra Bandaríkjanna“ og helsta höf-
und bandarísku stjórnarskrárinnar,
sem á sínum tíma skrifaði: „Almenn-
ingsstjórn án almennra upplýsinga
eða möguleikanna til þess að verða
sér úti um þær er ekkert annað en
forleikur að skrípaleik eða harmleik,
nema hvort tveggja sé.“
Samt við bjargandi
Þeir hjá Economist eru þó engan veg-
inn á því að gefa beint lýðræði upp á
bátinn, þrátt fyrir vandkvæðin á fram-
kvæmd þess sem reynslan frá Kali-
forníu hefur dregið fram í dagsljósið.
Þvert á móti telja þeir vel mögulegt
að standa þannig að verki, að beint lýð-
ræði verði til góðs frekar en ills. Ýmsa
hnökra verði að sníða af útfærslunni,
eins og hún hefur verið í Kaliforníu, og
þá geti allt gengið eins og í sögu.
„Almennilegt lýðræði er miklu
meira en stöðugt kosningaferli,“ skrif-
ar leiðarahöfundurinn hjá Economist.
„Það verður að fela í sér ígrundun,
þróaðar stofnanir og aðhaldskerfi á
borð við það sem innbyggt er í banda-
rísku stjórnarskrána.“
Geðþóttavald þjóðar
Þótt meginhugmyndin með lýðræði
sé sú að þjóðir eigi sjálfar að taka
ákvarðanir í eigin málum, oftast með
milligöngu kjörinna fulltrúa þjóðar-
innar, þá hefur lýðræðisfyrirkomulag
nútímaþjóðfélaga einnig verið byggt á
þeirri grundvallarhugmynd að skipta
ríkisvaldinu í löggjafarvald, fram-
kvæmdarvald og dómsvald. Tilgang-
urinn með þeirri þrískiptingu er sá, að
þessar þrjár greinar ríkisvaldsins hafi
eftirlit og aðhald hver með annarri.
Með þessu gagnkvæma aðhaldi er
komið í veg fyrir það geðþóttavald,
sem einvaldskonungar og aðalsstétt-
ir höfðu áður. Aðhaldslaust geðþótta-
vald þjóðarinnar getur varla verið
það, sem talsmenn beins lýðræðis eru
að biðja um, enda eru þjóðir ekki síður
misvitrar en einvaldskonungar.
Hugsandi þjóðþing
Þessu virðast þeir, sem starfa hjá The
Economist, hafa gert sér fulla grein
fyrir strax árið 1996, þegar þeir hófu
herferð sína í þágu beins lýðræðis.
Þeir settu strax þá ýmsa fyrirvara
og vísuðu meðal annars til langrar
reynslu Svisslendinga af þjóðarat-
kvæðagreiðslum.
„Fyrsti lærdómurinn af reynslu
Svisslendinga er sá, að beint lýðræði
er erfiðisvinna,“ skrifuðu þeir árið
1996. „Annar er sá, að þótt það dragi
úr mikilvægi stjórnmálamanna þá
hefur það ekki í för með sér að vel
hugsandi þjóðþing verði óþarft.“
Vanda þarf til verka
Lykilatriðið, að mati Economist, er að
beint lýðræði megi ekki vera ráðandi
afl eða drifkraftur stjórnmálaþró-
unarinnar. Þess í stað þarf það að fá
aftur það hlutverk að vera öryggis-
ventill þegar fulltrúalýðræðið fer út
af sporinu, eins og hugmyndin var
upphaflega þegar beinu lýðræði var
komið á í Kaliforníu fyrir um hundr-
að árum.
Gera þarf ýmsar breytingar á fyr-
irkomulagi þjóðaratkvæðagreiðslna,
hvernig til þeirra er stofnað og hvern-
ig að þeim er staðið.
„Það þarf að verða miklu erfiðara
að koma með tillögur. Þær þurfa að
vera styttri og einfaldari, þannig að
kjósendur geti raunverulega skilið
þær. Í texta þeirra þarf að taka fram
hver kostnaðurinn við þær verður, og
hvaðan það fé á að koma. Og nái þær
fram að ganga, þá þarf löggjafarþing-
ið að geta gert á þeim breytingar.“
Kaliforníutilraun með lýðræðið
Íbúar í Kaliforníu eru afar duglegir við að efna til þjóðaratkvæðagreiðslna. Guðsteinn Bjarnason kynnti sér umfjöllun tímaritsins
The Economist, sem fyrir fimmtán árum fór í herferð í þágu beins lýðræðis en telur nú að tilraunin í Kaliforníu hafi misheppnast.
HITAMÁL Andstæðingar þess að múslimar fengju að reisa bænaturna háðu harða baráttu þegar málið var borið undir
kjósendur í Sviss árið 2009. NORDICPHOTOS/AFP
KOSIÐ Á BÍLASÖLU Þegar kosið er í í Kaliforníu eru kjörstaðir settir upp á ólíklegustu stöðum, þar á meðal á þessari
bílasölu í Beverly Hills. NORDICPHOTOS/AFP
BEINT LÝÐRÆÐI Í SVISS BEINT LÝÐRÆÐI Í KALIFORNÍU
Beint lýðræði í formi þjóðaratkvæða-greiðslna hefur tíðkast öldum saman í
Sviss og ræður miklu um framvindu stjórn-
mála þar í landi. Þjóðaratkvæðagreiðslur eru
algengar og snúast ýmist um stærri mál eða
smærri. Þátttaka í þeim er góð og umræður í
samfélaginu oftast miklar.
Reglurnar eru þær að allar stjórnarskrár-
breytingar þarf að bera undir þjóðina en um
önnur lög þarf að efna til þjóðaratkvæðagreiðslu
ef 50 þúsund manns, nálægt 1,2 prósentum
landsmanna, krefjast þess.
Þá geta 100 þúsund manns, eða um 2,5 prósent
þjóðarinnar, krafist breytingar á stjórnarskrá,
og ber þjóðþinginu þá að taka afstöðu til þess.
Niðurstöðuna, hvort sem þingið er fylgjandi
breytingunni eða ekki, þarf að leggja í þjóðar-
atkvæðagreiðslu.
Ekki er mögulegt að bera neitt sem tengist
fjárlögum ríkisins undir þjóðina, en mál sem
varða fjárlög einstakra kantóna er þó hægt að
bera undir atkvæði íbúa viðkomandi kantónu.
Reglur um slíkt eru þó mismunandi eftir kant-
ónum.
Íbúar Kaliforníu hafa, samkvæmt stjórnar-
skrá ríkisins, víðtækan rétt til að taka ákvarð-
anir um stjórn ríkisins með því að kalla eftir
íbúakosningu.
Íbúarnir geta krafist kosninga um öll lög,
sem ríkisþingið hefur samþykkt. Þingið getur
einnig borið lög undir kjósendur. Kjósendur
geta einnig lagt sjálfir fram tillögur að lögum,
og greiða þá sjálfir atkvæði um þau án aðkomu
þingsins. Þeir geta einnig lagt fram tillögur að
stjórnarskrárbreytingum, og greiða þá sömu-
leiðis atkvæði um þær án aðkomu þingsins.
Miðað er við að hverju sinni þurfi fimm
prósent þess kjósendafjölda, sem tók þátt í síð-
ustu ríkisstjórakosningum, til að knýja fram
kosningu um lagafrumvarp, en átta prósent
til að knýja fram kosningu um stjórnarskrár-
breytingu.
Loks geta íbúar Kaliforníu krafist kosninga
um hvort víkja eigi kjörnum embættismanni
úr starfi.
Síðan 1912 hafa hundruð slíkra þjóðarat-
kvæðagreiðslna verið haldnar í Kaliforníu,
flestar þó á síðustu áratugum.