Morgunblaðið - 03.01.2009, Blaðsíða 24

24
MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 3. JANÚAR 2009
Góðir Íslendingar.
Við Dorrit óskum ykkur öllum
gleðilegs árs og vonum að nýir tímar
verði hverjum og einum og þjóðinni
allri farsælli en liðið ár.
Hátíðardagar, jól og áramót, hafa
minnt okkur á hin traustu gildi, mik-
ilvægi fjölskyldunnar, vináttubanda,
samstöðunnar þegar áföll og erf-
iðleika ber að garði. Helgihald, vin-
agleði, nálægð og kyrrð í kirkju eða á
heimili veita okkur innri styrk, þrótt
til að glíma við breytta tilveru og hefj-
ast handa á nýjan leik.
Þúsundir fjölskyldna horfast nú í
augu við atvinnuleysi, tekjutap,
eignamissi. Óvissan um afkomuna
eða húsnæðið er nístandi á hverjum
degi, sárt að þurfa að neita börnum
sínum og ástvinum um margt sem áð-
ur var sjálfsagt og eðlilegt.
Við höfum líkt og aðrar þjóðir lent í
hringiðu hamfaranna í hagkerfi
heimsins en þó beðið meira tjón en
flestir aðrir, að nokkru leyti vegna
mistaka og vanrækslu á heimaslóð,
en einnig vegna þess að stoðir fjár-
málakerfisins sem hafið var til vegs á
Vesturlöndum á undanförnum ára-
tugum reyndust fúnar, hreyfiaflið
skyndigróði, skammtímafengur, en
aðhaldi, sparnaði, varfærni og al-
mannaheill einatt vikið til hliðar.
Á slíkum vegamótum ríkir réttlát
reiði í brjóstum margra, almenningur
krefst reikningsskila, fjöldafundir
eru vettvangur mótmælenda, víðtæk
hreyfing berst fyrir gagngerum
breytingum. Í lifandi umræðu, á torg-
um og á borgarafundum, í fjölmiðlum
og í netheimum er kallað eftir nýjum
siðferðisgrunni, endurmati sem
byggir á gagnsæi og ábyrgð, trausti,
heiðarleika og trúnaði.
Lýðræðisaldan sem risið hefur
meðal þjóðarinnar er brýn vakning,
vísar veginn til hins nýja Íslands sem
krafist er á útifundum, og í samræð-
um og hjörtum fólksins. Hún er nauð-
synlegur undanfari endurreisnar,
vitnisburður um að
með fólkinu í landinu
býr afl til sóknar, ríkur
vilji til að ná áttum á
ný, skapa samstöðu
um réttlátara sam-
félag og leggja grund-
völl að traustu hag-
kerfi og varanlegri
velferð á komandi tím-
um.
Á liðnum árum hafa
margir gert mistök,
stór og smá, og það er
áríðandi að hver og
einn leiti þeirra og við-
urkenni, dragi af þeim
lærdóma. Það hef ég
reynt að gera, meta
heiðarlega hvernig ég gekk of langt í
málflutningi og liðsinni við starfsemi
íslenskra banka og fjármálafyr-
irtækja erlendis, fundið hve áríðandi
er að gaumgæfa betur gagnrýn-
israddir og grasrótina, að efinn verð-
ur ætíð að vera með í för, einkum
þegar hætt er við að kappið skyggi á
forsjána; mikilvægt að muna þann
gamla sannleik að hin raunverulegu
verðmæti eru jafnan traustari en
pappírsgróði.
Slík sjálfsrýni gerir vonandi mig og
aðra betur búna til að axla ábyrgð í
framtíðinni, þjóna fólkinu í landinu í
anda þess trúnaðar sem okkur er fal-
inn. Þó er rétt að árétta að skylda for-
setans hefur í vaxandi mæli verið að
veita íslenskum hagsmunum, vís-
indum og listum brautargengi í ver-
öldinni, leggja lið á mörgum sviðum.
Það var þáttur í kjöri mínu, umboðinu
sem þjóðin veitti mér í sérhverjum
kosningum.
Ráðherrar í ríkisstjórnum og
fulltrúar á þjóðþinginu þurfa einnig
að líta um öxl, skoða á gagnrýninn
hátt margvíslegar ákvarðanir, löggjöf
og regluverk. Sama gildir um stjórn-
endur í stofnunum fjármála og eft-
irlits, forystusveitir í bankarekstri og
fyrirtækjum sem
gleymdu að gæta sín í
siglingu sem fór á stund-
um með himinskautum.
Heiðarleiki, hógværð
og auðmýkt þurfa að
vera leiðarljós okkar
allra sem höfum á und-
anförnum árum borið
ábyrgð. Fulltrúar sem
þjóðin valdi til forystu
eiga að sýna einlægan
vilja til samræðna um
lærdómana sem draga
má af mistökunum. Eng-
inn sem falinn er trún-
aður getur skorist úr
leik.
Þjóðin biður um upp-
lýsingar og uppgjör, opnar og hisp-
urslausar umræður. Ef sá vilji er ekki
virtur mun reynast torsótt að skapa
nýjum tímum traustan grundvöll.
Þó var ánægjulegt að finna á fjöl-
mörgum fundum sem ég hef sótt í
skólum landsins, á vinnustöðum, í vel-
ferðarstofnunum og byggðarlögum
að þrátt fyrir hið mikla áfall ríkir víða
baráttuandi, sóknarhugur, jafnvel
eftirvænting gagnvart því risaverk-
efni sem bíður okkar: „Nú öðlast mín
kynslóð sögulegt hlutverk,“ sagði
ungur maður við mig á Akureyri.
Hann sá í erfiðleikum tækifæri til að
skapa þjóðinni nýja framtíð, eiga þátt
í ákvörðunum um réttlátara og betra
samfélag.
Sú unga og menntaða kynslóð sem
haslaði sér völl á undanförnum ára-
tug naut þekkingar og reynslu frá
öðrum löndum. Hún er þjóðinni dýr-
mæt auðlind og áríðandi að þrátt fyr-
ir þrengingar haldi hún áfram að
velja Ísland sem heimavöll en fari
ekki burt eins og hent hefur víða í
Mið- og Austur-Evrópu.
Í þessu efni er vert að muna að hin
svonefnda útrás var ekki aðeins verk-
efni fáeinna bankastjóra eða athafna-
manna. Í henni tóku þátt með öfl-
ugum hætti þúsundir ungra
Íslendinga, hámenntað fólk í ólíkum
fræðum, vísindamenn og sérfræð-
ingar, hönnuðir og listamenn. Hún
setti sterkan svip á nýsköpun í at-
vinnulífi, vöxt háskólanna, gróskuna í
menningunni. Sú samvinna tókst á
margan hátt afar vel, skóp reynslu
sem nýtast mun á komandi árum.
Þótt illa færi í hinum alþjóðlega
bankarekstri eru enn mörg íslensk
fyrirtæki með öflugan rekstur, starf-
semi víða erlendis, einkum þau sem
byggja á þekkingu, reynslu og rann-
sóknum. Þau framleiða á hverjum
degi verðmæti og vörur, hugbúnað og
tækjakost sem eftirsótt eru um allan
heim.
Sagan sýnir að eyþjóð í norðri þarf
að vera athafnasöm á alþjóðavelli ef
hún ætlar að tryggja börnum sínum
blómlegan hag. Íslendingum hefur
jafnan vegnað best þegar samskipti
við umheiminn voru gefandi og greið;
einangrunin leiddi ætíð til langvar-
andi fátæktar.
Árangur sjálfstæðisbaráttunnar
festist í sessi þegar vélskip og tog-
araútgerð urðu grundvöllur al-
þjóðlegra fyrirtækja. Sölusamtök í
sjávarútvegi og árangur Loftleiða í
flugi milli heimsálfa skutu svo sterk-
um stoðum undir hið unga lýðveldi.
Það var útrás þeirra tíma; Íslend-
ingum nauðsynleg. Þá var ungt fólk í
fararbroddi líkt og að undanförnu.
Víðtæk reynsla, þekking og hæfni
sem þúsundir hafa aflað sér þarf nú
að nýtast á sama hátt til ábyrgrar
sóknar; brýnt að standa vörð um það
sem vel var gert.
Mannauðurinn er lykilþáttur í end-
urreisn Íslands, virkjun hans for-
senda þess að hagsæld og velferð
verði hlutskipti allra. Því er kappsmál
að sérhver fái sem fyrst fulla vinnu,
að leitað sé allra leiða til að aðstoða þá
sem um sinn búa við atvinnuleysi.
Það er ekki neinum til vansæmdar að
verða fyrir barðinu á uppsögnum, síst
á tímum alþjóðlegrar kreppu sem
skellur á okkur með fullum þunga.
Þótt hún boði um sinn verri kjör sýnir
sagan að kreppa getur líka leyst úr
læðingi sterka krafta, falið í sér sókn-
arfæri eins og Kínverjar hafa með
visku aldanna bundið í sérstök let-
urtákn: hætta á aðra hönd en tæki-
færi á hina; minna okkur þannig á
tvíeðli kreppunnar.
Mikilvægt er að missa ekki sjónar
á ríkulegum auðlindum Íslands, verð-
mætum sem við eigum umfram
margar aðrar þjóðir.
Orkan í iðrum jarðar og þekkingin
á nýtingu jarðhita og vatnsafls eru
eftirsótt þegar glíman við breytingar
á loftslaginu kallar á byltingu í
orkubúskap heimsins. Nú spyrja
Bandaríkjamenn – og munu enn frek-
ar gera þegar nýr forseti tekur við
völdum – en líka Kínverjar, Indverj-
ar, Evrópubúar, þjóðir í Afríku sem
og Mið- og Suður-Ameríku: Hvernig
getum við náð samvinnu við Íslend-
inga og nýtt víðtæka reynslu þeirra á
þessu sviði? Það áréttaði hið heims-
þekkta tímarit Time fyrir fáeinum
vikum og hlóð árangur okkar miklu
lofi.
Fiskistofnar sem við höfum varð-
veitt betur en flestir aðrir verða líka
áfram grundvöllur að útgerð og mat-
vælavinnslu. Hið sama á við um land-
búnaðinn, sem veitir okkur öfluga
viðspyrnu, fæðuöryggi á óvissum tím-
um. Við þurfum ekki að ráðstafa
gjaldeyri til innflutnings á matvælum
né orkugjöfum í sama mæli og marg-
ar aðrar þjóðir.
Náttúra landsins, öræfin, fagrir
staðir, víðáttan eru á hverju ári að-
dráttarafl fyrir hundruð þúsunda
ferðamanna og tækifærum í þessari
atvinnugrein mun áfram fjölga. Ís-
land er líka eitt stærsta forðabúr af
fersku drykkjarvatni sem fyrirfinnst
á Vesturlöndum. Það er dýrmæt auð-
lind enda vatnsskortur vandamál ver-
aldar í náinni framtíð.
Nýársávarp Ólafs Ragnars Grímssonar forseta Íslands
Lýðræðisaldan sem risið hefur meðal þjóða
Ólafur Ragnar
Grímsson
Gott kvöld, góðir Íslendingar. Gleði-
lega hátíð!
Í kvöld rennur árið 2008 skeið sitt á
enda. Við kveðjum það með blendn-
um huga. Í efnahagslegum skilningi
má tala um hörmungarár. Fjár-
málakerfi þjóðarinnar varð fyrir
miklu áfalli og kjör almennings hafa
versnað frá því sem áður var. Þeir at-
burðir sem hér urðu í fjármálaheim-
inum á síðasta ársfjórðungi gnæfa yf-
ir annað sem gerðist á árinu. Eigi að
síður var fyrri hluti ársins á margan
hátt góður og gjöfull, sumarið ynd-
islegt og við eigum flest einhver gull í
minningakistunni frá þeim tíma og
reyndar einnig silfur í handbolta frá
Ólympíuleikunum í Kína. Látum ekki
yfirstandandi erfiðleika, sem eru
tímabundnir, yfirskyggja alla okkar
tilveru; leyfum okkur að gleðjast í
kvöld og horfum vongóð til framtíðar.
Það er ljóst að árið nýja sem bíður
okkar verður erfitt mörgum ein-
staklingum og fjölskyldum ekki síður
en atvinnulífi og ríkissjóði, en mestu
skiptir hvernig við tökum á vand-
anum. Við skulum ekki láta bugast,
heldur ganga til móts við nýtt ár sem
nýja áskorun um að koma hlutum í
betra horf því Íslensk er vonin af
bjartsýni full, eins og segir í kvæði
Margrétar Jónsdóttur Ísland er land
þitt. Sú bjartsýni og sú von er á
traustum grunni reist að mati þeirra
sem best þekkja til, bæði hér heima
og erlendis. Þegar við berum okkur
saman við aðrar þjóðir og öllu er til
skila haldið er það hvorki glýja né
falsvon, heldur fullkomin vissa að það
birti til í efnahags- og atvinnulífi Ís-
lendinga áður en langt um líður. Auð-
lindir okkar eru miklar eins og al-
þekkt er, í landinu
sjálfu og umhverfis
það. Mikilvægust er sú
mikla auðlind sem er
arfborin Íslendingum,
baráttuandinn, það að
sigrast á þeim erf-
iðleikum sem við er að
fást.
Á fyrri hluta ársins,
sem nú er kvatt, hlóð-
ust upp óveðursský yf-
ir efnahagslífi heims-
ins og skall það óveður
á Íslandi á haustmán-
uðum eftir að hafa fellt
mörg stór fyrirtæki,
banka og fjár-
málastofnanir austan hafs og vestan.
Því miður reyndust innviðir fjármála-
lífs hér á landi ekki nógu sterkir til að
standast þetta áhlaup. Ég gerði grein
fyrir þessu í ávarpi mínu til þjóð-
arinnar þann 6. október sl. Síðan þá
höfum við Íslendingar allir sem einn
unnið hörðum höndum að því að ná
tökum á ástandinu. Ég flyt þakkir
þeim fjölmörgu sem lögðu nótt við
dag í stofnunum ríkisins, fyr-
irtækjum, félagasamtökum, skólum
og á heimilum til að þjóðfélagið okkar
gæti starfað eðlilega við þær óeðli-
legu aðstæður sem hér sköpuðust. Ís-
lenska þjóðin sýndi þá enn og aftur
hvað í henni býr.
Frá því að áfallið reið yfir okkur Ís-
lendinga hefur ástandið versnað víða
um heim og því miður er raunveruleg
hætta á því að heimsbyggðin eigi eftir
að sogast enn neðar í svelg efnahags-
kreppu af óþekktri stærð. Við þessar
aðstæður er það nokkur bót fyrir
okkur Íslendinga að hafa þegar í
haust gripið til aðgerða
og ráðist að okkar vanda
í samstarfi við Alþjóða-
gjaldeyrissjóðinn og
nokkrar vinaþjóðir. Hitt
er ljóst að forystumenn
stærstu ríkja heims og
ríkjabandalaga verða að
setjast niður og smíða
þau ráð sem duga til að
forða heimsbyggðinni frá
slíkum áföllum af manna-
völdum. Við höfum trúað
því að síaukin þekking
manna á gangverki efna-
hagslífsins dygði til að
forða heimsbyggðinni frá
áföllum sem þessum. En
vandinn virðist einnig sá að tækni
þeirra sem hafa hag af því að koma
hlutum í uppnám, spila á kerfið og
veðja gegn hagsmunum almennings,
hefur líka fleygt fram. Þess vegna er
mjög brýnt að herða reglur um hegð-
an á fjármálamarkaði og taka fast á
öllum brotum.
Við Íslendingar verðum að draga
réttan lærdóm af því sem gerst hefur,
varðveita það sem gafst vel og breyta
því sem miður fór. Mér er þrennt efst
í huga: Í fyrsta lagi verðum við að
sníða okkur stakk eftir vexti. Við
verðum að sjá til þess að í engan þátt
efnahagslífsins hlaupi ójafnvægi eða
óviðráðanlegur ofvöxtur eins og gerð-
ist í bankakerfinu. Í öðru lagi verður
efnahagur okkar að byggjast á raun-
verulegri verðmætasköpun. Ég á þar
ekki aðeins við fiskveiðar, álfram-
leiðslu og hefðbundinn landbúnað
heldur líka margs konar aðra fram-
leiðslu og þjónustu sem við stundum
og getum stundað, eins og ferða-
mennsku, og þekkingariðnað af
margvíslegu tagi sem byggist á skyn-
samlegri nýtingu auðlinda þjóð-
arinnar, menntun og mannauði. Í
þriðja lagi þurfum við að temja okkur
nýtt hugarfar í atvinnulífinu. Æv-
intýramennska og óhóf eiga að heyra
sögunni til. Forystumenn í atvinnulífi
verða að finna meira til ábyrgðar
sinnar í samfélaginu. Frelsi fylgir
ábyrgð. Margar aðgerðir bankanna
og forystumanna þeirra báru ekki
vitni þeirri ábyrgð sem með réttu
mátti af þeim krefjast. Hégómleg
meðferð fjármuna þeirra sem fremst-
ir fóru, bæði í bönkum og atvinnulífi,
er móðgun við þann fjölda manna
sem lagt hefur sitt af mörkum til að
skapa þann auð sem þannig var sóað
og spillt.
Íslenska þjóðin, fjölskyldurnar í
landinu og ófæddar kynslóðir Íslend-
inga, eiga skilyrðislausan rétt á því að
allur aðdragandi bankahrunsins verði
rannsakaður til hlítar. Samstaða og
sátt í íslensku samfélagi byggist á
trausti og þeirri viðamiklu rannsókn,
sem nú er hafin á vegum Alþingis og
er ætlað að skapa forsendur fyrir því
að traust skapist á nýjan leik í þjóð-
félaginu.
Ég vil á þessari stundu segja beint
og milliliðalaust við ykkur, kæru
landsmenn, að ég ber sem forsætis-
ráðherra ábyrgð á stjórn landsins og
þá ábyrgð axla ég, hvort sem siglt er
um lygnan sjó eða þungan. Sá dagur
líður ei hjá að ég spyrji mig ekki
hvort stjórnvöld hefðu getað komið í
veg fyrir þá atburði sem urðu hér á
landi í haust. Okkur hafa vissulega
orðið á mistök í þeim hamförum sem
riðið hafa yfir en það er engu að síður
ljóst í mínum huga, að það var ekki á
færi íslenskra stjórnvalda að afstýra
hruni íslensku bankanna eftir að
heimskreppan skall á af fullum
þunga. Allar aðgerðir stjórnvalda að
undanförnu hafa miðað að því að tak-
marka það tjón sem íslenska þjóðin
mun óhjákvæmilega verða fyrir
vegna bankahrunsins. Sú barátta hef-
ur staðið dag og nótt og henni er
hvergi nærri lokið.
Í Íslendingum býr kraftur, þor,
áræði og hugmyndaauðgi, en ljóst er
af undangengnum atburðum að slíkir
kostir geta snúist upp í andhverfu
sína ef ekki fylgir auðmýkt. Á miklum
uppgangstímum geta örar framfarir
og breytingar byrgt mönnum sýn.
Hafi mér orðið á hvað þetta varðar þá
þykir mér það leitt.
Góðir Íslendingar.
Við stöndum að sumu leyti á kross-
götum í þjóðmálum. Það þjóðfélag
sem við höfum byggt upp á und-
anförnum árum, að mestu eftir fyr-
irmynd nágranna okkar á Norð-
urlöndum, í Evrópu og
Norður-Ameríku, hefur fært okkur
mikinn vöxt og bætt kjör okkar til
mikilla muna. Það hefur verið góð
samstaða í þjóðfélaginu um að við
værum á réttri braut. En við þau
áföll, sem orðið hafa nú í haust, hljót-
um við að staldra við, spyrja áleitinna
spurninga og meta kosti okkar að
nýju. Við getum annars vegar haldið
áfram að feta braut viðskiptafrelsis
og náinnar alþjóðlegrar efnahags-
samvinnu eins og gert hefur verið eða
dregið okkur til hlés, einangrað okk-
ur að þessu leyti og horfið til fyrri við-
skiptahátta. Við höfum reynslu af
hvoru tveggja. Einangrun og ein-
Áramótaávarp Geirs H. Haarde forsætisráðherra
Mikilvægasta auðlindin er baráttuandi ísle
Geir H. Haarde