Saga - 1994, Blaðsíða 43

PLÁGURNAR MIKLU Á ÍSLANDI
41
því sem fyrr var ályktað af vísitasíugerðum Jóns biskups að 17 árum
áður hafi líka um 25% jarða á Norðurlandi verið í eyði. Á þessum 17 ár-
um er fólk að ná fullorðinsaldri sem fætt var á áratugunum 1410-30,
væntanlega stórir árgangar þannig að fólksfjölgun (eða a.m.k. fjölgun
fullorðinna) er veruleg, varla minni en 20% (um 1% á ári). Og meðan
fjöldi eyðijarða stendur til boða kemur varla annað til greina en að jarðir
byggist nokkurn veginn í hátt við fólksfjölgun; a.m.k. trúum við því
ekki að Norðlendingar hafi flust til stórra muna í aðra landsfjórðunga
meðan svo ríflegt var um jarðnæði heima fyrir. Ef aðeins 75% jarða voru
1 byggð um 1448, og hafði þó fjölgað um 20% frá því um 1431, þá hefðu
37% jarða verið í eyði þegar vísitasíurnar voru gerðar.
Hér er sem sagt eitthvað sem ekki kemur heim og saman. Fyrsti
möguleiki er sá að byggðum jörðum á Norðurlandi hafi fjölgað um
minna en 20% á þessu árabili. Þar kann vissulega að skakka einhverju,
en ekki sjáum við rök til þess að sú fjölgun ætti að vera miklu hægari.
Annar möguleiki er sá að 25% sé í rauninni of hátt hlutfall eyðijarða í
fjórðungnum um 1448; hin mikla auðn klausturjarða sé ekki dæmigerð
fyrir aðra landeigendur. Varla er þó ástæða til að ætla að bændur hafi að
jafnaöi tekið leigujarðir í einkaeign fram yfir jarðir í eigu klaustra; það
btla sem vitað er um landskuld á síðmiðöldum bendir til að hún hafi
verið heldur hærri af jörðum í einkaeign.108 Ekki er heldur auðséð af
hverju lénskirkjum ætti að ganga betur en klaustrum að fá landseta á
jarðir sínar. Fremur mætti ætla að Hólastaður hafi haft einhverja sér-
stöðu sem landsdrottinn; hann hefur það a.m.k. gagnvart klaustrun-
um- Þannig virðist okkur varla að eyðihlutfallið 25% geti verið til mikilla
muna of lágt fyrir allar leigujarðir á Norðurlandi.
Jón Steffensen hefur bent á að hæpið sé að draga ályktanir af byggð
leigujarða, því að fólk hafi tekið sjálfsábúð fram yfir leigu í fámenninu
eftir pláguna.109 Hér er komið að erfiðu matsatriði, því jafnvel þótt
aætla megi hve mikið af jarðeignum landsins var í einkaeign á þessum
hmum, er ekki þar með vitað hve mikið af henni stóð til boða til sjálfs-
abúðar. Um aldamótin 1700 áttu einstaklingar um 52% jarðeigna í
landinu, en aðeins um 5% bænda bjuggu á eigin jarðnæði, og tæp 9%
alls jarðnæðis voru í sjálfsábúð.110 Okkur virðist ríflega áætlað að eftir
108 Magnús Már Lárusson: „Landskyld. Island." Khl. X, 282.
109 Jón Steffensen: Meming og meinsemdir, 339.
110 Bragi Guðmundsson: Efnamenn og eignir þeirrn um 1700, 27-36.