Saga - 1999, Síða 119

ANNA AGNARSDÓTTIR
Var gerð bylting á íslandi
sumarið 1809?
Sumarið 1809 kom breskur verslunarleiðangur til íslands. Verslunarbann
Dana leiddi til handtöku stiftamtmannsins, Trampes greifa. í kjölfarið var
lýst yfir sjálfstæði íslands og tók túlkur leiðangursins Daninn Jörgen
Jörgensen við völdum á íslandi sem „verndari" landsins. Strax festist
heitið „the Icelandic Revolution" við atburði sumarsins 1809, þó sumir
fræðimenn hafa frekar kosið að kalla þetta valdarán. í þessari grein er
hugtakið bylting skilgreint og þeirri spurningu velt upp hvort „íslenska
byltingin" hafi verið dæmigerð bylting að erlendri fyrirmynd.’1'
Byltingin 1809 er eftirminnilegur atburður í íslandssögunni.
Hver man ekki hann Jörund? Samtímamenn voru fljótir
að festa nafnið „the Icelandic Revolution"1 eða „íslenska bylt-
ingin" við atburðinn. En hvað var það sem í raun gerðist í þessari
svokölluðu byltingu hér á landi sumarið 1809? Er hugtakið bylting
réttnefni? Mikið hefur verið ritað um eðli byltinga á undanförnum
áratugum. Óljós mörk eru á milli uppreisna, valdarána og bylt-
inga og eru fræðimenn býsna ósammála þegar kemur að því að
greina muninn á þessum fyrirbærum. Hefst bylting ekki oft á
* Þessi grein byggir á fyrirlestri sem fluttur var á fundi Hollvinafélags heim-
spekideildar 29. október 1998.
1 William Jackson Hooker, sem var með í ferðinni, hafði í öðru bindi ritsins,
A Tour in lceland, langa frásögn sem hann nefndi „the Icelandic
Revolution", bls. 1-63. Jörgensen skrifaði margar frásagnir, t.d. „Historical
Account of a Revolution in the Island of Iceland in the year 1809 , British
Museurn, Egjertonj MS 2067 og „Account of the Revolution in Iceland 1809
by Jörgen Jörgensen; with copies and translations of papers", Eg. 2068.
Ævisaga hans þar sem hann fjallar einnig um byltinguna er í Eg. 2066. I
stjórnarskrifstofum Breta, þar sem málið var mikið til umræðu um haust-
ið var fyrst talað um „the transactions" eða „the proceedings" á íslandi en
eftir að menn fóru að hneykslast breyttist tónninn og voru orðin „disturb-
ances" og „violences" notuð þegar sterkast var tekið til orða. Hugtakið
bylting var hins vegar ekki nefnt. Sjá ýmis skjöl í F.O. 40/1
SAGA XXXVII (1999), bls. 117-139