SunnudagsMogginn - 14.11.2010, Blaðsíða 24

24 14. nóvember 2010
H
vað gerðist í afskekktri sveit á
Íslandi á fyrri hluta 20. ald-
arinnar, þegar og ef geðveiki
sótti að? Þá voru engin geð-
lyf til, sem gerðu lífið bærilegra. Því lýsir
Kristín Steinsdóttir í skáldsögunni Ljósu,
sem nýlega er komin út og leggur áherzlu
á að um skáldsögu sé að ræða, þótt
kveikjan að sögunni sé ævi ömmu henn-
ar.
Lýsingarnar í bókinni á lífi Ljósu og
viðbrögðum nánasta umhverfis hennar,
foreldra, systkina, barna, sveitunga við
alvarlegum geðsjúkdómi, sem á hana
lagðist, eru hins vegar með þeim hætti,
að þær geta ekki orðið til í hugarheimi
nokkurs skálds. Þær hljóta að byggjast á
frásögnum barna hennar og annarra að-
standenda, lýsa lífsreynzlu og þjáningum
þeirra vegna sjúkdóms, sem mótar líf
allra sem fyrir honum verða og sennilega
næstu kynslóða á eftir. Þær eru settar
fram af slíkri virðingu fyrir hrikalegum
örlögum þessa fólks að eftir stendur ein-
stæð frásögn af veröld, sem áður var lok-
uð og fæstir vissu mikið um.
Fyrir nokkrum árum sagði gamall vin-
ur minn, sem nú er kominn nokkuð á ní-
ræðisaldur og ólst upp í æsku norður á
Ströndum, mér frá því, að hann hefði séð
með eigin augum geðveikan einstakling
geymdan í lokuðu búri, sem var utanhúss
á bæ þar norður frá. Að lokum var Ljósa
geymd um skeið í slíku búri, sem í bók-
inni er lýst sem eins konar fjárkró, en
innanhúss. Nokkru síðar skoðaði ég
gamla sjúkrahúsið á Ísafirði, sem er
merkileg bygging. Í kjallara þess mátti
finna næsta stig þessa búnaðar. Lítið lok-
að herbergi, með bólstruðum veggjum. Á
hurðinni var skilti. Á skiltinu stóð: Geð-
veiki.
Í Ljósu er fjallað um nánast öll þau sið-
ferðilegu álitamál, sem upp koma, þegar
geðveiki kemur til sögunnar. Ljósa eign-
ast fjölda barna. Kannski eru það þau,
sem halda í henni lífinu? En hvernig á að
halda heimilinu gangandi með fjölda lít-
illa barna, geðveika móður og eigin-
mann, sem er löngum stundum að heim-
an við smíðar á öðrum bæjum?
Á svipuðum tíma var annað fólk í öðru
landi að velta þessu fyrir sér. Skáldkon-
una Virginíu Woolf langaði til að eignast
barn. Hún þjáðist af sama sjúkdómi og
Ljósa. Læknar hennar hvöttu til þess.
Eiginmaður hennar, Leonard, var því
andvígur. Taldi það ganga of nærri heilsu
hennar. En var heilsa hennar hin raun-
verulega ástæða? Var það kannski svo, að
Leonard Woolf, sem stjórnaði heimilis-
haldi þeirra og samkvæmislífi með harðri
hendi alveg eins og Vigfús, eiginmaður
Ljósu gerði, treysti sér ekki í meira?
Að hann hafi ekki getað hugsað sér
að takast á við hvort tveggja í senn, geð-
hvarfasýki Virginíu Woolf og afleiðingar
hennar og barnauppeldi? Jafnvel þótt
barnið hefði kannski orðið mesta lífs-
björg Virgíníu, sem að lokum gekk í nær-
liggjandi á eftir að hafa fyllt kápuvasa
sína með steinum.
Hálfri öld síðar leitaði sama hugsun á
Kay Redfield Jamison, höfund bók-
arinnar An Unquiet Mind. Memoirs of
Moods and Madness, sem komið hefur út
á íslenzku og nefnist Í róti hugans. Hún
sagði:
„Mundi ég vera fær um að sjá um
börnin mín með viðunandi hætti? Hvað
kæmi fyrir þau, ef ég yrði alvarlega
þunglynd? Og það sem var þó enn skelfi-
legra: Hvað mundi koma fyrir þau ef ég
yrði manísk, ef dómgreind mín bilaði, ef
ég yrði óstjórnlega ofsafengin?“
Við þessu álitamáli er ekki til neitt eitt
rétt svar. Ein fallegasta lýsingin í skáld-
sögu Kristínar Steinsdóttur er þegar for-
tölur annarra duga ekki til að fá Ljósu til
að fara til læknis í fjarlægri sveit en hún
fer, þegar lítil börn hennar lofa að fylgja
henni á leið, hjálpa til við heimilisverkin
og segja að þau hlakki til heimkomu
hennar, þegar henni hafi batnað. Þau
voru þau einu, sem hún treysti. Slíkar
lýsingar eru ekki skáldskapur. Þær koma
beint úr mannlífinu. Og ekki bara í Suð-
ursveit.
Kristín Heiða Kristinsdóttir, sem skrif-
aði gagnrýni um bókina hér í Morgun-
blaðið, hafði áhuga á að kynnast betur
sálarlífi eiginmanns Ljósu. Um þá hlið
hefur lítið verið fjallað. Að vísu töluvert í
bók brezka læknisins Peter Dally, sem
nefnist Marriage of Heaven and Hell. Ma-
nic Depression and the Life of Virginia
Woolf. Þar er því m.a. lýst, hvernig
Leonard reyndi að tryggja Virginíu reglu-
samt líf (varð alltaf að vera komin heim
úr samkvæmum á miðnætti), sem hann
taldi forsendu fyrir því, að hún gæti notið
sín sem rithöfundur. Reyndar er sú at-
hyglisverða tilgáta sett fram í ævisögu
Leonards Woolf eftir Victoriu Glendinn-
ing, að Leonard kunni að hafa hrakið
Virginíu út í ána með einu orði. Hún yrði
að leita læknismeðferðar, hennar vegna
og líka hans. Gekk hún í ána vegna þess
að hann vísaði ekki bara til hennar heilsu
heldur sinna hagsmuna? Vildi hún losa
hann við sig? Taldi hún sig byrði á hon-
um?
Mér finnst eiginmaður Ljósu ekki þurfa
málsvarnar við. Hún kemur fram í frá-
sögn Kristínar Steinsdóttur af lífi þessa
fólks. Hvað í ósköpunum átti maðurinn
að gera? Hann þurfti að vinna og sjá fyrir
stórri fjölskyldu. Hann þurfti að tryggja
uppeldi barna þeirra. Hvað bjó inni fyrir?
Það mun aldrei nokkur maður vita.
Langaði hann til að leggja á flótta eins og
einhverjir hafa gert? Var hægt að flýja
þennan veruleika í þá daga? Hann átti
engan kost annan en bíta á jaxlinn og
þrauka.
Ljósa var amman, sem aldrei var talað
um. En nú er hún orðin amman, sem
mun lifa með þessari fjölskyldu og mörg-
um fleirum um aldur og ævi. Kona mik-
illa örlaga og erfiðra. Í þessari sögu eru
margar hetjur.
Amman sem aldrei var talað um
Af innlendum
vettvangi …
Styrmir Gunnarsson
styrmir@mbl.is
É
g er svo hamingjusöm að ég á ekki til orð! Ég
trúi þessu varla og veit ekki almennilega hvort
þetta er vaka eða draumur,“ sagði Hólmfríður
Karlsdóttir, 22 ára fóstra (leikskólakennari á
nútímamáli) úr Garðabæ, við Morgunblaðið í Royal Al-
bert Hall í Lundúnum á þessum degi fyrir aldarfjórð-
ungi. Stundu fyrr hafði hún verið kjörin Ungfrú heimur
– fegursta stúlka heims. Hundruð milljóna manna
fylgdust með keppninni í beinni útsendingu í sjónvarpi.
Íslendingar voru að vísu ekki í þeim ágæta hópi en
keppnin var sýnd í heild í íslenska sjónvarpinu strax eft-
ir fréttir kvöldið eftir.
Hólmfríður kom sá og sigraði í keppninni Ungfrú al-
heimur 1985 en 78 stúlkur tóku þátt. Grípum niður í frá-
sögn Morgunblaðsins: „Eftir þetta kom stóra stundin –
fegurðardrottningar heimsálfanna. Þar féll stúlkan frá
Jamaica úr keppninni – fegurðardrottning Ameríku
varð Ungfrú Bandaríkin. Hólmfríður var valin fulltrúi
Evrópu. Þegar hér var komið sögu var svo mikil spenna í
salnum að hann titraði. Meðal áhorfenda var allstór
hópur Íslendinga og mátti sjá nokkra þeirra tárfella þeg-
ar úrslitin voru tilkynnt.
Í undanúrslitum voru tekin viðtöl við stúlkurnar
hverja fyrir sig. Hólmfríður stóð sig mjög vel, var mjög
örugg í allri framkomu, talaði góða ensku, var hispurs-
laus og hversdagsleg fyrir framan 500 milljónir manna.“
Í samtali við AP-fréttastofuna kvaðst Hólmfríður
reikna með að hætta á barnaheimilinu, sem hún vann á,
því næsta árið yrði hún á ferð og flugi til að sinna „emb-
ættisskyldu“ sinni. „Ég mun gera mitt besta.“
Hólmfríði hafði verið spáð góðu gengi en fáir Íslend-
ingar þorðu að vona að hún yrði í raun og veru hlut-
skörpust. Nokkur geðshræring greip því um sig í kjöl-
farið. Morgunblaðið stóð á tröppunum hjá foreldrum
Hófíar, eins og hún er jafnan kölluð, strax um kvöldið og
samgladdist þeim. „Við erum alveg í skýjunum!“ sagði
faðir hennar, Karl Guðmundsson verkfræðingur. „Við
eigum alveg eftir að átta okkur á þessu. Við höfum svifið
í lausu lofti undanfarna daga en nú erum við vitaskuld
ósköp ánægð. Við vonum bara að þetta færi Hólmfríði
gæfu og að hún verði landi og þjóð til sóma.“
Fréttinni fylgdi skemmtileg mynd af hjónunum, þar
sem þau reyndu að ná símasambandi við dóttur sína er
úrslitin voru ljós. Á þeim tíma voru engir farsímar.
Baldvin Jónsson, umboðsmaður Fegurðarsamkeppni
Íslands, var einnig kampakátur. „Það var markmið mitt
þegar ég tók við keppninni heima, að koma Íslandi á
kortið, eins og sagt er. [...] Þetta var markmið okkar – ef
við ætlum að taka þátt í þessari keppni á annað borð, þá
þarf að standa vel að því heima. Ég held að það hafi skil-
að sér. Þetta er stórt mál – kannski miklu stærra en
menn gera sér almennt grein fyrir.“
Daginn eftir var Hófí á allra vörum í Bretlandi, blasti
brosandi við á síðum allra helstu blaða. „Bretar sjá nú í
eitt skipti fyrir öll,“ stóð í Morgunblaðinu, „að Ísland
hefur upp á fleira að bjóða en varðskipin, sem forðum
daga gerðu breskum togurum lífið leitt á Íslands-
miðum.“ Ennfremur sagði í Morgunblaðinu: „Ljóst er að
Hólmfríður Karlsdóttir hefur ekki aðeins unnið eft-
irsóttan titil. Hún hefur unnið hug og hjörtu Englend-
inga og jafnframt orðið þjóð sinni til mikils sóma. Glæsi-
leg frammistaða hennar hefur án nokkurs vafa orðið
dýrmæt landkynning, sem á eftir að skila sér með einum
og öðrum hætti.“
Á sömu síðu í blaðinu er rætt við forstöðumanninn á
barnaheimili Vífilsstaða og „krakkana hennar Hófi“ en
þar á bæ var að vonum slegið upp veislu. „Hófi er frábær
starfskraftur,“ sagði Oddný S. Gestsdóttir for-
stöðumaður. Það fór líka svo að Hófí sneri aftur til starfa
þegar skyldum hennar sem fegurðardrottning lauk. Hún
starfar enn sem leikskólakennari.
orri@mbl.is
Hófí valin
Ungfrú
heimur
Hólmfríður Karlsdóttir fagnar sigri í Royal Albert Hall.
’
Meðal áhorfenda var
allstór hópur Íslendinga og
mátti sjá nokkra þeirra tár-
fella þegar úrslitin voru tilkynnt.
Hólmfríður hittir „krakkana sína“ við heimkomuna.
Morgunblaðið/Kristján Ari Einarsson
Á þessum degi
14. nóvember 1985