Fréttablaðið - 15.12.2011, Síða 70

15. desember 2011 FIMMTUDAGUR54
Á
rið sem síðasta bindi
Borgarættarinnar
kom út, 1914, fædd-
ist þeim Franziscu
sonur. Val á nafni olli
þeim engum heila-
brotum, drengurinn var skírður
Gunnar Gunnarsson, sá sjötti í óslit-
inni röð karlmanna allt frá Skíða-
Gunnari sem fæddur var árið 1760.
Gunnar yngsti fæddist í Char-
lottenlund 28. maí, að Prinsesse
Alexandrines Allé 4. Þangað fluttu
ungu hjónin skömmu áður og voru
nú komin í nágrenni við vini sína,
Jóhann Sigurjónsson og Ingeborgu.
Gunnar virðist dauðfeginn að
vera sloppinn úr miðborg Kaup-
mannahafnar, laus við bóhemlífið,
óvissu í peningamálum, kæruleysi
og drykkfellda kunningja. Líf borg-
arans sem margir vina hans fyrir-
litu svo innilega þótti Gunnari
eftirsóknarvert; á virðulegu og vel
búnu heimili gafst honum vinnu-
friður og skyldan við fjölskylduna
varð honum brýning til að standa
sig á þeirri braut sem hann hafði
valið sér. Gunnar skrifaði af innri
þörf, kannski skrifaði hann líka
vegna þess að hann vildi gera þjóð
sinni eitthvert gagn, eins og hann
sagði í bréfinu til Sumarliða og
áður var vitnað til, en nú hafði hann
eina ástæðu enn til að skrifa og hún
var knýjandi: hann hafði fyrir fjöl-
skyldu að sjá og skrifin voru leið
hans til þess.
Öryggi fjölskyldunnar kærkomið
Sumt af skáldskap Gunnars næstu
árin ber keim af þessu. Smásög-
ur og greinar sem birtust á víð
og dreif í tímaritum eru skrifað-
ar beinlínis til þess að eiga fyrir
salti í grautinn eða húsaleigu.
Engin ástæða er til að gera lítið
úr þessu, skyldan við fjölskylduna
varð til þess að Gunnar tamdi sér
þann sjálfsaga sem er rithöfund-
um nauðsynlegur. Og þótt smásög-
urnar yrðu sumar til vegna þess
að Gunnar var búinn að lofa rit-
stjóra svo og svo langri sögu á til-
teknum tíma urðu nokkrar þeirra
með því besta sem Gunnar skrifaði
og sjálft meistaraverkið, Aðventa,
á upphaf sitt í slíkri pöntun.
Lífsviðhorf Gunnars um þessar
mundir er þvert á þær tískuskoð-
anir bóhemanna sem hann lýsti í
eftirmælum sínum um Jóhann Sig-
urjónsson. Á hinn bóginn er það
algerlega í takt við þær hugmyndir
um stöðu og skyldur karlmannsins
sem borgarastéttin um alla Evrópu
og Norður-Ameríku hafði mótað
með sér. Kjarninn í þessari hug-
myndafræði og frumskylda hvers
þess karlmanns sem vildi ávinna
sér virðingu jafningja sinna og þar
með samfélagsins var ræktun skap-
gerðar eða „karakters“. Hlutverk
hins borgaralega karlmanns var
tvíþætt, hann átti að vinna fyrir
fjölskylduna úti í samfélaginu og
vera ábyrgur faðir og höfuð fjöl-
skyldunnar inni á heimilinu.
[...] Öryggið virðist hafa verið
Gunnari kærkomið og skyldur þær
sem karlmenn borgarastéttarinn-
ar tókust á herðar innan fjölskyld-
unnar og fyrir fjölskylduna voru
honum alls ekki íþyngjandi. Þær
voru forsenda þess að ná árangri
og viðurkenningu í samfélaginu
og um leið viðurkenning þess að
menn væru alvöru karlmenn, til-
búnir að bera ábyrgð á sjálfum
sér og öðrum. Í hinu borgaralega
samfélagi var hjónabandið og föð-
urhlutverkið endanleg staðfesting
þess að menn væru sannir karl-
menn. Aðeins þeir sem voru efna-
hagslega sjálfstæðir voru þess
megnugir og verðugir að eignast
fjölskyldu og heimili.
Byrjaði hvern dag á sjóbaði
Heimilislíf þeirra Franziscu var
eftir öllum sólarmerkjum að dæma
farsælt á þessum fyrstu árum og á
samband þeirra bar engan skugga.
Gunnar geislar af heilbrigði og
atorku í bréfum sínum. Skömmu
eftir fæðingu Gunnars yngri skrif-
ar hann séra Sigurði og lýsir hvers-
degi sínum í Charlottenlund. Hann
lifir reglusömu lífi, vinnur mikið
en byrjar hvern dag á sjóbaði við
ströndina. Þá kom sér vel að kunna
sundtökin. Sumarið áður en Gunnar
fór utan hafði hann kennt sjálfum
sér að synda í Vesturdalsánni þar
sem hún rennur við túnið hjá Ljóts-
stöðum. Í austfirskum sumarhitum
volgnar áin þannig að hæglega má
synda í henni. Í bréfinu er líka lýs-
ing á heimilisbragnum fyrstu dag-
ana eftir að Gunnar yngri kom í
heiminn en Franzisca kom hart
niður eftir fæðinguna sem var erfið
og lauk með því að þurfti að svæfa
hana og taka drenginn með töng-
um: „Meðan hún var veik sá jeg
sjálfur um húsið, matargerð alla,
– já og skipti á stráknum og þvoði
honum og er hreykinn af.“
Einhverjum kann að þykja þetta
óvenjuleg lýsing á karlmanni í upp-
hafi tuttugustu aldar en hugmynd-
ir okkar um fortíðina eru stundum
nokkuð einlitar. Rannsóknir kynja-
fræðinga og sagnfræðinga á þátt-
töku feðra í heimilishaldi á nítjándu
öld og fram á þá tuttugustu sýna
að þeir tóku meiri þátt í uppeldi
og umönnun barna en síðar varð.
Þetta átti ekki síst við um karlmenn
í borgarastétt sem margir hverjir
sameinuðu vinnu og heimilislíf með
því að vinna á eða nálægt heimili
sínu. Þetta gátu til dæmis læknar,
lögfræðingar og listamenn gert og
tekið þannig virkan þátt í uppeldi
barna sinna.
Aldrei hamingjusamari
Sennilega voru þau Gunnar og
Franzisca aldrei hamingjusam-
ari í hjónabandinu en þessi fyrstu
ár og áhyggjulaus um flesta hluti.
Sonurinn ungi, sem snemma fór að
ganga undir gælunafninu „Gut“,
Guttinn, dafnaði líka vel. Gunn-
ar skrifaði séra Sigurði í október
1915 þegar hann hafði nýlokið við
Ströndina, þá skáldsögu sem hann
skrifaði næst á eftir Sögu Borgar-
ættarinnar:
Okkur líður vel öllum saman, –
erum heilbrigð og ánægð; en það
mun Sigga hafa sagt þér [Sigríð-
ur dóttir Sigurðar var nýkomin að
utan]. Gunnar litli þrífst og blómg-
ast, – með hverjum degi þykir
manni vænna og vænna um svona
hnokka, þó manni frá fyrstu hafi
fundist, að manni gæti ekki þótt
vænna um hann. Vart er víst til
hreinni gleði, en gleðin yfir börn-
unum – varla innilegri hamingja.
Og maður er svo lánsamur, að geta
gleymt með köflum, hvað „allt
heimslán er valt“. Og gæti maður
ekki gleymt því, sæi maður aldrei
sól lífsins – því lífið á sól í ríkum
mæli.
Samband Gunnars við heimil-
ið á Ljótsstöðum var orðið gott og
fyrrihluta árs 1914 skrifar faðir
hans honum óvenjumörg bréf og
glaðleg. Fæðing sonarsonarins,
Gunnars sjötta Gunnarssonar, var
honum greinilega mikið gleðiefni,
hann spyr eftir honum í hverju
bréfi og þráspyr son sinn um það
hvenær strákurinn eigi að fá að
sjá föðurlandið og afa sinn. Gunn-
ar Helgi gleðst yfir velgengni son-
arins en er ekki orðinn fyllilega
sannfærður um að hann geti boðið
fjölskyldu sinni upp á sæmilegt líf
með ritstörfin ein sem tekjulind. Í
janúar 1914 skrifar hann Gunnari
og býðst til þess að koma honum
að sem ritstjóra Lögbergs vestur í
Ameríku en Stefán Björnsson rit-
stjóri blaðsins hugðist flytjast heim
til Íslands um sumarið. Svar Gunn-
ars við þessu tilboði er ekki varð-
veitt fremur en önnur bréf frá þess-
um tíma en fátt hefði líklega verið
fjær honum þegar hér var komið en
að gefast upp á draumnum um að
verða höfundur að atvinnu.
Staða Gunnars sem fjölskyldu-
föður náði fljótt út fyrir veggi
heimilis þeirra Franziscu og þess
var ekki langt að bíða að hann
yxi föður sínum yfir höfuð í flest-
um efnum. Smátt og smátt verður
hann eins konar höfuð fjölskyld-
unnar bæði í Kaupmannahöfn og
heima í Vopnafirði. Árið 1915 kom
Þórunn systir hans til Danmerk-
ur og starfaði sem þjónustustúlka
á heimilum vel stæðra Dana og á
sjúkrahúsum næstu árin, allt þar
til hún giftist danska verkfræð-
ingnum Viggo Rasmussen. Gunnar
var Tótu systur sinni innan handar
um dvöl hennar í Danmörku og var
ávallt boðinn og búinn að aðstoða
yngri systkini sín. Sigurður bróðir
hans var á Akureyri í skóla vetur-
inn 1915–16 með stuðningi Gunnars
og með þeim tókst gott samband.
Gunnar varð til dæmis fyrstur
til að frétta trúlofun hans í bréfi
veturinn 1915.
Millifyrirsagnir eru blaðsins
Eiginkona og einkasonur eru
ungum manni mikill fjársjóður
Gunnar Gunnarsson háði langa baráttu fyrir viðurkenningu í dönsku bókmenntalífi sem ungur maður. Þegar fyrsta skáldsaga
hans var tekin til útgáfu 1912 notaði hann fyrirframgreiðsluna til að giftast unnustu sinni, Franziscu Jørgensen. Árin sem fóru í
hönd voru líklega þau hamingjuríkustu í lífi hans eins og lýst er í nýútkominni ævisögu Gunnars eftir Jón Yngva Jóhannsson.
FEÐGAR Gunnar fimmti og Gunnar sjötti á ljósmyndastofu. Í FAÐMI FJÖLSKYLDUNNAR Gunnar og Franzisca með Gunnar yngri í Charlottenlund sumarið 1915. Gunnar blómstraði í hlutverki
fjölskylduföðurins í friðsælu úthverfi en umhverfis hann stóð heimurinn í björtu báli heimsstyrjaldarinnar.
Gunnar Gunnarsson
var einn mest lesni
íslenski rithöfundurinn
á 20. öld.
Líf hans var markað
mótsögnum: „Hann
var friðarsinni en
studdi þó forystumenn
hugmyndafræði sem
kallaði yfir heiminn
blóðugt stríð og
skipulagða útrýmingu
milljóna manna.
Hann var mikill fjöl-
skyldumaður – samt átti hann í
eldheitu ástarsambandi við aðra
konu og eignaðist með henni barn.
Hann seldi fleiri bækur í Evrópu en
nokkur annar íslenskur höfundur á
sínum tíma en yfirgaf meginlandið
til að gerast bóndi í íslenskri sveit,”
eins og segir í umfjöllun Forlagsins
um ævisöguna Landnám. Höfundur
hennar, Jón Yngvi Jóhannsson,
byggir bók sína á umfangsmikilli
könnun heimilda um
Gunnar, fyrst og fremst
íslenskra og danskra,
en einnig rann-
sakar hann samskipti
Gunnars við þýskan
bókmenntaheim og
þýsk yfirvöld í bókinni
sem er tilnefnd til
Íslensku bókmennta-
verðlaunanna.
Jón Yngvi nam
bókmenntafræði í
Háskóla Íslands og
Kaupmannahafnarháskóla. Hann
hefur gagnrýnt bækur í sjónvarpi,
blöðum og tímaritum, haldið fjölda
fyrirlestra og kennt bókmenntir við
Háskóla Íslands. Hann er einn af
höfundum Íslenskrar bókmennta-
sögu (IV og V, 2006) þar sem hann
skrifar um bókmenntir og stjórnmál
á fjórða áratug tuttugustu aldar og
íslenska skáldsagnagerð frá 1970 til
samtímans.
TILNEFND TIL BÓKMENNTAVERÐLAUNA