Morgunblaðið - 17.11.2010, Blaðsíða 17

Innlegg í umræðu vegna
flutnings málefna
fatlaðra til sveitarfélaga
Fyrirhugað er að
flytja þjónustu við fatl-
að fólk og lagalegar
skyldur svæð-
isskrifstofa málefna
fatlaðra til sveitarfé-
laga hinn 1. janúar
2011. Hinn 22. sept. sl.
héldu félags- og trygg-
ingamálaráðuneytið,
Samband íslenskra
sveitarfélaga,
Öryrkjabandalag Íslands, Þroska-
hjálp, Stofnun stjórnsýslufræða og
stjórnmála og Rannsóknarsetur í
fötlunarfræðum við Háskóla Ís-
lands málþing um: „Málefni fatlaðs
fólks á tímamótum – horft til fram-
tíðar“.
Í ræðum frummælenda kom end-
urtekið fram, að nú væri tækifæri til
að koma á nýrri hugmyndafræði í
málefnum fatlaðs fólks, tryggja
samráð við notendur, hagsmuna-
samtök, fræðasamfélagið, tryggja
samstarf fagfólks, sviða og stofnana
og að tryggja þyrfti nauðsynlega
þekkingu og fræðslu. Samkvæmt
heimasíðu undirbúnings flutnings-
ins kemur fram að markmið til-
færslu þjónustu við fatlaða sé m.a.
að: „Bæta þjónustu og auka mögu-
leika til að laga hana að þörfum not-
enda með hliðsjón af ólíkum að-
stæðum.“ Í drögum að leiðarljósi
Reykjavíkurborgar um þjónustu við
fatlað fólk kemur fram að framtíð-
arsýn borgarinnar byggist á samn-
ingi Sameinuðu þjóðanna með rétt-
indi fatlaðs fólks að leiðarljósi. Þar
kemur einnig fram að margbreyti-
legum þörfum borgarbúa verði
mætt með sveigjanlegri og ein-
staklingsmiðaðri þjónustu sem veitt
verði af virðingu og fagmennsku.
Gæði þjónustu á vegum
sveitarfélaga
Hin síðustu ár hefur verið lögð
áhersla á mikilvægi fjölskyldunnar í
lífi fatlaðra barna og uppbyggingu
færni, þekkingar og stuðnings við
hana til að geta sinnt þörfum þeirra
sem best. Nauðsynlegt er á sama
hátt að tryggja gæði þjónustu fyrir
fatlaða einstaklinga með fjölþætta
skerðingu, börn, ung-
menni og fullorðna
sem treysta á umsjá og
þjónustu sem veitt er
af hinu opinbera. Gæði
aðstoðar og umönn-
unar hafa óhjákvæmi-
lega áhrif á lífsgæði og
jafnvel á framvindu og
alvarleika fötlunar við-
komandi einstaklings.
Aðilar og stofnanir
sem sinna þjónustu
fyrir þessa ein-
staklinga gegna þýð-
ingarmiklu hlutverki í lífi fólks með
fjölþætta skerðingu. Það er því mik-
ilvægt að veita starfsfólki sem sinn-
ir formlegri umönnun og aðstoð
ráðgjöf, þjálfun og stuðning og
tryggja þannig að sú þekking og
færni sem einstaklingurinn nýtur í
foreldrahúsum verði áfram fyrir
hendi þótt hann komist á fullorð-
insár. Þannig er hægt að auðvelda
aðstoð og umönnun, auka velferð og
lífsgæði einstaklingsins og mögu-
leika á samfélagslegri þátttöku.
Heilsa og færni
Alþjóðaheilbrigðismálastofnunin
bendir á að náið samhengi sé milli
heilsu og færni. Hjá einstaklingum
með fjölþætta skerðingu, eins og
t.d. tiltekin form heilalömunar (CP),
er aukin hætta á aflögunum í stoð-
kerfi, skerðingu í liðferlum, hrygg-
skekkju og mjaðmaliðhlaupi, sem
síðan hafa í för með sér vandamál
við að liggja, sitja, standa og ganga
og hafa áhrif á svefn og hvíld. Þetta
getur valdið verkjum, brota- og
sárahættu ásamt vandamálum við
aðstoð og umönnun. Þetta hefur að
sjálfsögðu einnig áhrif á mögu-
leikann til samskipta, athafna og til
samfélagslegrar þátttöku. Rann-
sóknir sýna að þessi vandamál fara
vaxandi með aldri. Þessir ein-
staklingar hafa flóknar þarfir bæði
hvað varðar heilbrigðisþjónustu og
félagsleg úrræði, sem krefjast sam-
þættingar margra stofnana og sam-
vinnu allra sem að þjónustunni
koma. Margt af framansögðu á
einnig við um fötlun af völdum ann-
arra orsaka eins og t.d. vegna
vöðva- og taugahrörnunarsjúk-
dóma, MS, heilaskaða o.fl.
Stefna stjórnvalda
Í heilsustefnu íslenska heilbrigð-
isráðuneytisins kemur fram að öfl-
ugt samfélag byggist á góðu heilsu-
fari og góðri líðan þeirra sem það
byggja. Þar er einnig hnykkt á mik-
ilvægi forvarna og þess að stefnan
nái til allra landsmanna, bæði ein-
staklinga og hópa (heilbrigðisráðu-
neytið 2008). Í stefnu félagsmála-
ráðuneytisins: „Mótum framtíð.
Þjónusta við fötluð börn og full-
orðna 2007-2016“ er tekið fram að
huga þurfi sérstaklega að for-
vörnum og heilsueflingu í allri þjón-
ustu við fatlað fólk (félagsmálaráðu-
neytið, 2006). Í skýrslu
félagsmálaráðuneytisins frá 2006
kemur fram krafa um að þjónusta
við fötluð börn og fullorðna fullnægi
skilyrðum gæðastarfs í hvívetna líkt
og best gerist annars staðar og að
árið 2012 verði að minnsta kosti
50% starfsmanna í málaflokknum
með einhvers konar fagmenntun,
sem varðar viðfangsefni hans. Ég
vona að þeir sem nú taka við umsjá
þjónustu við fatlað fólk standi við
markmið um uppbyggingu á gæða-
þjónustu. Nauðsynlegt er að huga
að mikilvægi færni, heilsu og for-
varna í markmiðum um sjálfstætt líf
og samfélagslega þátttöku. Því er
nauðsynlegt er að tryggja grunn- og
símenntun þess starfsfólks sem
ræðst í störf með fötluðu fólki til að-
stoðar í daglegu lífi. Markviss upp-
bygging þekkingar og færni stuðlar
auk þess að betri nýtingu fjármuna,
auðveldar störf þeirra sem vinna við
aðstoð við fatlað fólk og minnkar
kostnað til lengri tíma.
Eftir Guðnýju
Jónsdóttur
» Aðilar og stofnanir
sem sinna þjónustu
fyrir þessa einstaklinga
gegna þýðingarmiklu
hlutverki í lífi fólks með
fjölþætta skerðingu.
Guðný Jónsdóttir
Höfundur er yfirsjúkraþjálfari og
framkvæmdastjóri Endurhæfingar–
þekkingarseturs, meistaranemi í
heilbrigðisvísindum við Háskólann á
Akureyri.
17
MORGUNBLAÐIÐ MIÐVIKUDAGUR 17. NÓVEMBER 2010
Trúðar Borgarstjórnin sýndi gott fordæmi og keypti rauð nef til styrktar bágstöddum börnum um heim allan.
Kristinn
Fyrir skömmu var
leikskólabörnum stefnt
til friðargöngu í tilefni
af heimsókn Yoko Ono
til landsins. Þess varð
ekki vart að þeir sem nú
berjast harðast gegn
innrætingu hvers konar
lífsskoðana í skólum
borgarinnar gerðu við
það athugasemd. Þó eru
friðarhugmyndir Ono
og manns hennar, Johns Lennons
heitins, byggðar á vissri lífsskoðun
sem fjarri fer að allir séu sammála.
Fræðsla og innræting
Kennarar hvetja börn til að sýna til-
litssemi, forðast einelti og fyrirgefa
misgjörðir. Svo er gjarna leitast við að
brýna fyrir þeim jafnrétti, nátt-
úruvernd, friðarstefnu eða önnur sam-
félagsleg gildi. Mörgum þykir það
sjálfsagt. Þó ekki öllum. Sá sem að-
hylltist heiðin siðagildi landnáms-
manna gæfi lítið fyrir friðarboðskap
Yoko Ono og þætti út í hött að rétta
fram hinn vangann. Þvert á móti legði
hann áherslu á heiður og hefnd-
arskyldu. Í augum þess sem hefur
höndlað fagnaðarerindi raunsæisins í
alþjóðamálum eru friðarsinnar kjánar.
Sumir vilja fremur að börn þeirra
svari fyrir sig en að þau fyrirgefi mis-
gjörðir.
En siðferðisgildi í skólastarfi birtast
ekki aðeins í hegðunarreglum og frið-
argöngum. Þeim er ekki síður komið á
framfæri í gegnum námsefnið og
kennsluna sjálfa. Skólar velja börn-
unum lesefni og þá er vitanlega höfð
hliðsjón af þeim gildum og boðskap
sem í efninu felast. Erfitt er að kenna
sögu og samfélagsfræði nema einhver
afstaða til grunngilda sé tekin.
Að lokum er alþekkt að börn eru
gjarna áhugasöm um grundvallar-
spurningar, sem kennarar þurfa þá að
svara. Hvert er svarið þegar barn spyr
hvers vegna það eigi að fyrirgefa? Er
það vegna þess að guð vill það? Af því
að þá líði manni betur? Vegna þess að
þá fyrirgefi aðrir manni sjálfum?
Hvert sem svarið er byggist það á lífs-
skoðun. Hjá því verður ekki komist. Af
öllu þessu má sjá hve fjarstæðukennd
sú hugmynd er að skóli geti starfað án
nokkurs tillits til gilda og lífsskoðana.
Hvaðan koma gildin?
Þótt mörgum sem lítt þekkja til sögu
eða annarra menningarheima þyki þau
gildi sjálfsögð sem við erum flest sam-
mála um nú á dögum, fer því fjarri að
svo sé í raun. Heiðin siðferðisgildi Ís-
lendinga á miðöldum eru okkur nú-
tímamönnum framandi, ekkert síður en
mörg grunnviðhorf Forngrikkja og
Rómverja. Sumar siðareglur heittrú-
aðra múslíma vekja okkur ugg og fáir
Íslendingar taka undir kröfur öfga-
fullra síonista um ríki sem takmarkar
réttindi fólks við kynþátt og trú. Við-
horf og siðferðisgildi Kínverja og Jap-
ana eru um margt ólík okkar. Þannig
má lengi telja.
Siðferðisgildi byggjast á lífsskoð-
unum, sem snúast um svör við grund-
vallarspurningum um tilgang lífsins
og forsendur siðlegrar breytni. Lífs-
skoðanir eru fyrirfram gefnar og mót-
ast af uppeldi, menningu og trúar-
brögðum. Þær verða hvorki sannaðar
né afsannaðar og enginn sæmilega
gefinn maður ímyndar sér að lífs-
skoðun hans byggist á staðreyndum
eða gildum rökleiðslum einum saman.
Lífsskoðanir og frjáls vilji
Kristinn maður reynir að breyta
rétt vegna þess að hann trúir. Í því
felst að hann elskar guð og vill því
breyta eftir boðum hans. Búddistinn
trúir ekki á persónulegan guð. Breytni
hans ræðst af viðleitni til að þroska sál
sína. Það er sama hvert litið er, sið-
ferði byggist ávallt á skírskotun til
persónulegrar grundvallarafstöðu,
lífsskoðunar. Heimspekingar hafa
löngum reynt að sýna nauðsyn sið-
legrar breytni á grunni skynsemi eða
heildarhagsmuna. En
þegar maðurinn spyr í
einlægni hvers vegna
hann ætti að láta sig hag
heildarinnar varða eða
breyta eftir boði skyn-
seminnar, verður fátt um
svör. Siðleg breytni bygg-
ist nefnilega ávallt á
frjálsri ákvörðun. Ekkert
annað en lífsskoðunin
sjálf getur því leiðbeint
um breytni. Og lífsskoð-
unin er ekki niðurstaða
neinnar rökleiðslu né rannsóknar efn-
isheimsins, hún er tilfinningalegs eðl-
is. Hún er trú – hvað svo sem trúað er
á.
Siðferðisgildin sem flestir Íslend-
ingar aðhyllast byggjast á kristinni
lífsafstöðu. Vitanlega þurfa ekki allir
að vera sammála þessum gildum.
Margir talsmenn trúleysis, og þá er
átt við þá sem eru í alvöru meðvitaðir
um hvað trúleysi felur í sér, hafa dreg-
ið þessi gildi í efa og talið kristið sið-
ferði byggt á ónáttúrulegri sjálfs-
afneitun og bælingu. Sú skoðun á
fullan rétt á sér og hana má rökræða.
Hins vegar hlýtur að orka mjög tví-
mælis að ætla að byggja á kristnum
siðferðisgildum og afneita um leið
grundvelli þeirra.
Þegar grundvallarafstaðan breytist
breytast líka gildin. Það gerist auðvit-
að ekki í einu vetfangi. Áherslan á
heiður og hefndarrétt hvarf ekki um
leið og kristni var tekin hérlendis. Við-
horfin breyttust smátt og smátt.
Hverfi kristinn grundvöllur núgild-
andi siðferðis er líklegt að það breytist
með tímanum.
Ekki hvort heldur
hvað á að innræta
Engin leið er að komast hjá innræt-
ingu lífsskoðana í skólum. Þær koma
við sögu þegar lesefni er valið, þegar
spurningum er svarað og hegðunar-
reglum framfylgt.
Siðferði grundvallast á frjálsu vali
einstaklingsins. Lífsskoðanir valda
mestu um þetta val. Lífsskoðanir eru
tilfinningalegs eðlis og eiga rót í per-
sónulegri afstöðu hvers og eins til lífs-
ins. Þegar lífsskoðanir breytast breyt-
ast siðferðisgildin líka með tímanum.
Grunngildin í samfélagi okkar
byggjast að mestu á kristinni trú. Sið-
ferðisgildi sem ekki eiga sér rót í per-
sónulegri grundvallarafstöðu manns-
ins eru orðin tóm, því hann hefur þá
enga ástæðu til að fylgja þeim. Sú
spurning er því fullgild, hvort hægt sé
að innræta börnum gildi byggð á
kristnu siðferði, sé þeim ekki innrætt
kristin trú um leið. Þessi spurning á
raunar alls ekki bara við hér og nú, því
öll samfélög, kristin eða ekki, byggja á
sameiginlegum siðferðilegum við-
miðum, sem aftur eiga rót í ákveðinni
grundvallarafstöðu til lífsins.
Þetta breytir ekki hinu, að innræt-
ing lífsskoðunar getur vel gengið gegn
einmitt sömu hugmyndum um mann-
réttindi og valfrelsi og hinni tilteknu
lífsskoðun er ætlað að undirbyggja.
Þetta er raunverulegur vandi og hann
er mikilvægt að ræða. En það er
barnaskapur einn að halda að málið
leysist með því að breiða yfir tengsl
lífsskoðana og siðferðis og loka aug-
unum fyrir eðli og inntaki skólastarfs-
ins sjálfs. Það er marklaust að spyrja
hvort skólar skuli innræta nemendum
lífsskoðanir, það hljóta þeir ávallt að
gera. Nær er að spyrja hvaða lífsskoð-
anir skuli innræta. Þá fyrst er hægt að
byrja ræða málið af einhverju viti.
Eftir Þorstein
Siglaugsson
» Siðferðisgildi byggj-
ast á lífsskoðunum,
sem snúast um svör við
grundvallarspurningum
um tilgang lífsins og for-
sendur siðlegrar breytni.
Þorsteinn Siglaugsson
Höfundur er hagfræðingur
og BA í heimspeki.
Skólar, gildi
og lífsskoðanir