Saga - 2004, Side 255

á sinn eigin hátt“ eins og sagt er? Þannig má segja að sumar greinanna
dragi fram ákveðin einkenni á hinni trúarlegu menningu sem ekki hafa
breyst svo mikið síðustu 300 ár eða svo þrátt fyrir stórfelldar þjóðfélags-
breytingar.
Þótt trú, og þess vegna hjátrú að nútímaskilningi, hafi myndað uppi-
stöðu í ríkjandi heimsmynd á rannsóknartímanum ber þó að geta þess að
samfélagið eða „trúarstofnun“ þess, þ.e. kirkjan, var alls ekki gagnrýnis-
laus á þau atvik sem upp komu og gátu rennt stoðum undir heimsmynd-
ina. Þannig fjallar t.d. Soli-Maria Eklund um Henrik vinnumann sem fyrir
því varð að honum birtust englar (bls. 57–69). Ætla hefði mátt að kirkjunn-
ar menn hefðu tekið þessu atviki feginsamlega og litið á það sem staðfest-
ingu á kenningum kirkjunnar. Það var þó öðru nær þar sem ströng rann-
sókn var sett af stað á því hvort annarlegar ástæður gætu ekki legið þessari
sýn til grundvallar og hún e.t.v. verið spilverk hins illa. Minnir það á
strangt aðhald kaþólsku kirkjunnar við útnefningu dýrlinga.
Rauður þráður sem gengur í gegnum bókina og kemur vel fram í grein
Lofts (bls. 87–104) og ekki síður ritgerð Monicu Weikert frá Svíþjóð (bls.
253–272) um þann sið að heita á kirkjur sem við þekkjum enn hér á landi í
áheitum til Strandarkirkju. Þótt Monica tengi áheitasiðinn ekki við kaþólsk-
ar trúarleifar sérstaklega má í báðum greinunum lesa á milli línanna að lút-
erska siðbreytingin hafi í raun tafist í löndunum tveimur um a.m.k. 200 ár.
Þessar niðurstöður koma vel heim og saman við aðrar rannsóknir sem
kynntar hafa verið á síðustu árum og vekja athygli okkar á því hversu hæp-
ið er að reikna með að e.k. bylting hugarfars og hátta hafi átt sér stað í lönd-
um þar sem lútersk trú var innleidd um miðja 16. öld. Á þessu sviði eins og
svo mörgum öðrum verður að gera skýran mun á raunmynd og ímynd, og
viðurkenna að í fyrri rannsóknum hafa túlkanir um of verið reistar á
ímyndinni. Rit það sem hér um ræðir er gott framlag til slíks endurmats.
Að lokum verður ekki hjá því komist að vekja athygli á einkennilegri
hugsunarvillu sem slæðst hefur inn í hinn fræðilega inngang ritstjórans á
fyrstu textasíðu bókarinnar. Þar segir að grunnhugmynd bókarinnar sé að
á rannsóknartímanum hafi fólk lifað í samfélagi mitt á milli guðs og djöf-
ulsins (hvernig svo sem skilja ber þá staðarákvörðun). Til frekari skýringar
er sagt að þar sé um að ræða „den lutherske grundidé om, at Gud og
Djævelen kæmper i verden“ (bls. 7). Undirrituðum er fyrirmunað að sjá
hvað er sérstaklega lúterskt við þessa hugmynd. Svo mikið er víst að hún
var ekki bundin við lútersk lönd og tímabilið eftir siðbreytingarstarf Lúters.
Þvert á móti er þetta sam-evrópskur söguskilningur sem var við lýði allar
miðaldir og á ekki síst rætur að rekja til Ágústínusar kirkjuföður (d. 430) og
rits hans De civitate Dei. Það er svo annað mál að í guðfræði sinni hvarf
Lúter í miklum mæli aftur til guðfræði Ágústínusar í stað hinnar „semi-
ágústínsku“ guðfræði miðaldanna.
Hjalti Hugason
R I T F R E G N I R 255
Saga 2004 - NOTA 1.12.2004 9:40 Page 255