Birtingur - 01.01.1961, Blaðsíða 67

„Ein höfuðsynd Evrópulandanna er að
halda að Spánn sé kúgað land, að frjálsir
hugsuðir fái þar ekki að dafna í friði.
Samt vitum við allir að það er tvennt
ólíkt að hafa frelsi og að vera
f r j á 1 s. Að vísu getur maður ekki
verið frjáls án þess að hafa frelsi, að
vissu marki a. m. k., en maðurinn hefur
ávallt eins mikið frelsi og hann getur
sjálfur skapað sér, því að frelsi er sköp-
un hvers einstaklings, ekki síður en náð-
argjöf milds stjórnarfars eða þjóðfrelsis-
afla. Og á Spáni voru þannig til fáeinir
menn alfrjálsir í anda, og ég þori jafn-
vel að segja, nokkrar frjálsustu sálir í
allri Evrópu“.
Eitthvað á þessa leið farast Spánverj-
anum Julián Marías orð, en hann er
aðallærisveinn Ortega y Gasset og mesti
núlifandi spánski heimspekingurinn, hann
hefur kennt við ýmsa bandaríska háskóla
(Wellesley, Harvard og Yale). Jafnrangt
væri því að álíta að þessir menn hafi
ekki verið óháðir í sínu mikla starfi og
að kenna einstaklingshyggju þeirra um
öll síðari mistök og árangursleysi á sviði
þjóðfélagslegra framkvæmda. Sú hyggja
var þó ekki alveg neikvæð: frelsi og and-
stæður meðal einstaklinganna eru undir-
staða andlegra framfara og hvortveggja
var til í ríkum mæli hjá þessum mönn-
um.
Og þá skorti allra sízt sjálfsþekkingu.
„Menn ósigursins“ (la generación del 98)
beindu kastljósunum inn í djúp þjóðar-
sálarinnar, að öllum hennar kostum og
löstum. Áhrif þessara manna lifa á Spáni
enn þann dag í dag, þótt síðan hafi mikið
vatn runnið til sjávar. „Kynslóð ósig-
ursins“ var þannig engin ákveðin stefna
í listum né bókmenntum, heldur alls-
herjarviðhorf á öllum sviðum spánsks
lífs. Helztu nöfnin, mörg þeirra kunn er-
lendis, voru: Miguel de UNAMUNO, Pío
BAROJA, Ramón-María del VALLE-
INCLÁN, AZORÍN, MACHADO-bræðurn-
ir (Manuel og Antonio), José ORTEGA
Y GASSET, Jacinto BENAVENTE (Nó-
belverðlaunaþegi 1922), Angel GANIVET,
Eugenio d’ORS, Ramiro de MAEZTU, og
fleiri.
Tveir menn skera sig úr í þessum hópi,
sem fulltrúar andstæðra sjónarmiða:
Unamuno og Ortega, eða, eins og Mada-
riaga kallaði þá, Dostoyevski og Turge-
nev Spánverja. Ortega vildi gei'a Spán
evrópskan (europeizar a Espana) og áleit
að til þess þyrfti skipulag, vísindi, tækni
og félagsanda; hann vildi, í einu orði,
að Spáni færi f r a m. Unamuno — sem
var sterkasti persónuleiki þessax'ar aldar
á Spáni —, var svo spánskur í eðli
sínu að hann hélt því fram að það, sem
ætti að gera, væri að gera Evi'ópu spánska
(espanolizar a Europa), en til þess þurfti,
að hans dómi, skapfestu, reynslu og sjálfs-
tjáningu, fi’elsi einstaklingsins og skapandi
ímyndunarafl, í stuttu máli, að miða ætti
h á 11, frekar en f r a m .
Þessir menn voi’U leiðtogar, en vissu
samt ekki hvernig né hvert ætti að leiða,
andstæðurnar voru allt of sterkar, eins
og ávallt í sögu Spánar þegar mest reynir
á; báðir höfðu rétt fyrir sér á sinn hátt,
báðir skírskotuðu jafnmikið til vitundar
landa sinna. Og þó ... Unamuno bar
sennilega sigur af hólmi, því að þegar
slíkar andstæður takast á — trú og skyn-
Birtingur G5