Íslenskt mál og almenn málfræði - 01.01.1980, Blaðsíða 128

126
Jón Hilmar Jónsson
mæliákvörðunin heldur ekki yfirleitt tjáð í ákvæði með lýsingarorðinu:
(26) ?Jakkinn er bara 30 þúsund króna dýr
í andyrðunum mjúkur : harður kemur enn skýrar fram að mælanleiki
er ekki skilyrði fyrir afstöðu af þessu tagi. Þau hafa alveg sömu afstöðu
til viðmiðunargildisins og stór : lítill eða dýr : ódýr, en þau vísa ekki
til stærðargildis, og því er ekki hægt að auðkenna mun þeirra með
heitunum umframgildi/vöntunargildi á sama hátt og mun annarra
andyrða í þessum hópi.
Það er ástæða til að leggja áherslu á sérstöðu þeirra andyrða sem
hér var lýst og nefnd verða lausmörkuð, jafnvæg andyrði. Sterkasta
einkenni þeirra er jafnvægi þeirra innbyrðis og samhverf afstaða þeirra
gagnvart viðmiðunargildinu. Mælanleiki er hins vegar ekkert höfuðein-
kenni, fremur er hægt að segja að þau feli í sér áþreifanleika eða vísi til
áþreifanlegs gildis. En ekki er síður sterkt einkenni að viðmiðunargildið
er breytilegt, ólíkt frá einu merkingarmiði til annars. Loks er að nefna
að flest slík andyrði eiga sér samsvarandi nafnorð, sem taka til and-
yrðasambandsins í heild og hafa þá hlutlaust gildi. Yfirleitt eru nafn-
orðin af sömu rót og það lýsingarorðið sem fram kemur við mæli-
ákvörðun: lengd, hœð, breidd, þykkt, stœrð.
Skýrast er að lýsa gagnkvæmri afstöðu lausmarkaðra andyrða svo
að þau skipi sér á ákveðinn gildiskvarða, þar sem líta má á viðmiðunar-
gildið sem eins konar miðpunkt eða vendipunkt. í andyrðasambandinu
stór : lítill vísar stór til umframgildis ofan við miðpunktinn, lítill til
vöntunargildis neðan við hann (sjá skýringarmynd 1). Þetta á við um
öll þau lausmörkuðu andyrðasambönd sem lýst var áðan og nefnd voru
jafnvæg.
Skýringarmynd 1
-----------------------9-----------------------
lítill
stór
1.6
Stór hópur lausmarkaðra andyrða hefur aðra afstöðu gagnvart við-
miðunargildinu en þá sem einkennir jafnvæg andyrði á borð við stór :
lítill. Hér er um að ræða þau andyrði sem vísa til jákvæðs/neikvæðs