Akranes - 01.07.1952, Síða 10

FRIÐRIK IiJARTAR:
Ástkæra, ylhýra málið
IV.
Islenzk tunga.
Allír ættum vér íslendingar, að samein-
ast einhuga um að vanda málfar vort,
bæði í ræðu og riti. Er þess, ef til vill,
enn meiri þörf nú en nokkru sinni ifyrr,
bæði vegna vaxandi skipta við erlenda
menn, ferðamenn, starfsmenn ýmiss kon-
ar og herlið, svo og vegna breyttra atvinnu-
hátta og uppeldis. Vér höfum og góða að-
stöðu til málverndar og málfegrunar, ef
áhugi og samtök lærðra og leikra stefna
þar að einum ósi. Var mjög ánægjulegt að
heyra rnnmæli stúdenta vorra um þetta
mál 1. desember s. 1. Gangi slíkir liðs-
menn samhuga að þessu starfi, ásamt
allri alþýðu manna og útvarpinu sem á-
róðurstæki í þessum efnum, mun oss brátt
takast að fegra málfar vort bæði um orða-
vol og setningaskipun, enda er þess full
þörf og auðvelt að sanna slíkt. Benda vii ég
á nokkur atriði, er ég tel að lagfáera þurfi.
A8 halda újram. I sambandi við þetta
orðalag vil ég, að útvarp, blöð og timarit
taki upp fasta venju um orðalag. Dœmi:
1) Mennirnir héldu áfram för sinni.
2) Fundinum verður haldið áfram á morg
un. (Ekki: Fundinum heldur áfram
á morgun).
3) Jarðskjálftinn hélzt lengi, eða jarð-
skjálftinn stóð lengi. (Ekki: Jarðskjálft-
anrnn hélt lengi áfram).
4) Eldgos héldust á íslandi, eða eldgos
hafa verið tíð á íslandi, eða eldgos
hafa oft geisað á Islandi.
(Ekki: Eldgosum hélt áfram á Islandi).
5) Enn eiga sér stað hægfara hreytingar
á landinu. (Ekki: Enn halda áfram
hægfara breytingar á landinu.
Um fyrsta dæmið mun enginn ágrein-
ingur eiga sér stað, enda er framkvæm-
andinn þar persónulegur. — Um annað
dæmið hefur sú málvenja verið ráðandi,
svo að segja um land allt, að segja: Fund-
urinn heldur áfram, þingið heldur áfram,
sýningin heldur áfram, en ekki (þinginu
heldur áfram o. s. frv. — Óþarft er að
nota orðasambandið að halda áfram í máls-
greinum hliðstæðum ofannefndum dæm-
um. Má t. d. nota í staðinn: Fundinum
verður haldið áfram á morgun, eða: Fund-
urinn hefst að nýju á morgun. — I stað
þess að segja eða skrifa: Orrustur halda
áfram, eða orrustum heldur áfram, ber
að segja eða rita): Orrustur standa enn,
orrustur geisa enn. Er það miklu fallegra
mál. — Ég hygg, að næsta fáir alþýðu-
menn á Islandi segi: „Jarðskjálftanum
hélt lengi áfram, enda finnst mér þetta
mjög ljótt og óviðkunnanlegt málfar (orða-
lag). Allur almenningur mundi segja:
Jarðskjálftinn stóð lengi, jarðskjálftinn
hélzt lengi, eldgosið stóð lengi (dags, næt-
ur), eldgosið hélzt lengi (sumars, vetrar).
Vill Ríkisútvarpið ekki vera brautryðj-
andi um að festa í ræðu og riti ofannefnda
málvenju í sambandi við orðalagið: að
halda áfram? Þá mimdu blöð og tímarit
brátt gera slíkt hið sama. —
Illa gengur að kveða þágufallssýkina
niður. Hér skulu nokkur dæmi þess
nefnd........„en hana (leiknina) skortir
þeim tilfinnanlega“ — í stað: „en hana
skortir þá tilfinnanlega. — Einhvern skort-
ir einhvern hlut, einhverja skortir ein-
einhverja hluti. (ekki einhverjum skort-
ir). — ....... „Henni klæðir svo vel
svart“ ..... / staS: Henni fer svo vel
svart, — (eða, ef hið dönskuskotna orða-
lag er notað: „Hana klæðir svo vel svart),
— en það er hvorki góð né falleg íslenzkai.
— ...... „Þeim hlakkar til jólanna, og
okkur hlakkar öllum til jólanna," — i
stað: Þeir hlakka til jólanna, og viÖ hlökk-
um öll til jólanna.
Verum samtaka um að segja og skrifa
fyrir löngu, fyrir stuttu, fyrir viku, fyrir
mánu'Ói, fyrir ári, o. s. frv.. Ekki fer vel
því að bæta síðan við ofanrituð orðasam-
bönd: (fyrir löngu síðan, fyrir stuttu sío-
an, o. s. frv.), það er dönsku sletta, sbr.:
„for længe siden,“ og fer illa í íslenzku
máli, enda fátítt áður. sbr. t.- d. gátuna
gömlu. Það var fyrir fisk (löngu), að þessi
gerður var ull (Iagður). Þessi gáta hefði
aldrei orðið til, ef orðið s'iÖan hefði þá
verið notað. Þá hefði gátan verið svona:
„Það var fyrir fisk síðan, að þessi garður
var ull.“ —-
Leggjum niður orðalagið: á nœstunni,
sem fer nú mjög í vöxt. Nýlega — áður
haft um það, sem liðið var, segjum heldur
bráðlega, innan skamms, innan tíðar, inn-
an stundar, næstu daga o.s.frv. Verndum
hinar fallegu kveðjur vorar. Segjum: gófian
dag, gott kvöld, göSa nótt, ekki góðan dag-
inn, góða kvöldið góða nóttina. — Segjum
komdu sæll, eða komið þér sælir, vercu
sæll, eða verið þér sælir ekki bless, því
síður halló. — Hættum að tala um snjóél.
Allir íslendingar vita, að orðið él nr aldrei
notað, nema í sambandi við snjókomu.
Það er þvi álíka viðkunnanlegt!! að heyra
talað um snjóé 1 og vatnsvigningn. — (Nú
eru snjélin skollin á). (Menn eru varaðir
við að fara ekki fyrir Hvalfjörð).
Segjum ekki: dag nokkurn, heldur dag
einn, ekki sumar nokkurt, heldur eitt sum-
ar. — Já, sameinumst um að vanda mál-
far vort og setningaskipun betur en gert
er í eftir farandi málsgreinum, sem birtar
eru til viðvörunar. — Úr blaðagrein: ....
„að ekki er hægt að leyfa fólki aðgang að
berjalandi, sem þannig gengur um.“ —
Tilvísunarfomafnið sem, er ekki á eftir því
orði, er það á við. Málsgreinin því óljós og
illa orðuð. Betri svona: .... að ekki er
hægt að leyfa fólki, sem þannig gengor
um, aðgang að berjalandi. Er nú augljóst,
að það er fólkið, sem hefur gengið illa um,
en ekki berjalandið. — Ur blaðagrein:
„Leirbrennslan Funi h/f, sem nú hefur
starfað á fjórða ár, opnar í dag sýningu
á munum, sem hún hefur framleitt úr ís-
lenzkum leir í blómaverzluninni Flóru,
Austurstræti 8 Rvik.“ — Lesendur utan
Reykjavíkur, skilja þetta eflaust þannig, að
leirbrennslan hafi starfað í blómaverzlun-
inni Flóru. Málsgreinin hefur (að líkind-
um) átt að vera þannig:
Leirbrennslan Funi h/f, sem nú hefur
starfað á fjórða ár, opnar í dag — i blóma-
verzluninni Flóru, Austurstræti 8, Rvík,
— sýningu á munum, sem hún hefur
framleitt úr íslenzkum leir. — Bezt hefði
verið að skipta frásögn þessari eða tilkymi-
ingu i tvær málsgreinar, þannig: Leir-
brennslan Funi h/f, sem nú hefur starí-
að á fjórða ár, opnar í dag sýningu á mun-
um, sem hún hefur framleitt (eða unnið)
úr islenzkum leir. Sýningin verður í
blómaverzluninni Flóru, Austurstræti 8
Rvik. — Úr blaðagrein: ......... N. N.,
stjómmálamaðurinn mikli, sat eitt sinn á
milli madame de .... og madame . . . . ,
sem báðar voru nánar vinkonur hans, og
háðar frægar, í miðdegisverðarboði."
Hafi þessar vinkonur stjórnmálamanns-
ins aðeins verið frægar, þegar þær sátu
miðdegisverðarboð, þá er orðalagið rétt. —
En sé átt við hitt, sem telja má sennilegra,
að þessar vinkonur stjórnmálamaimsins
hafi verið frægar, þá átti málsgreinin að
vera á þessa leið: N. N......stjómmála-
maðurinn mikli, sat eitt sinn i miðdegis-
verðarboði á milli madame .... de ....
og madame .... ,sem báðar voru nánar
vinkonur hans og báðar frægar. — ....
UIvarpsauglýsing: „Vegna fjölda áskorana
hefur verið ákveðið að framlengja Nor-
rænu ljósmyndasýningunni!!. — Hér er
talað um að framlengja einhverju, fram-
lengja sýningunni. Þetta er rangt. Sögn-
in að framlengja tekur með sér þolfall,
framlengja einhvern, framlengja víxilinn
(ekki víxlinum).
Fela þarf rikisútvarpinu að breyta orða-
lagi auglýsinga þannig, að þær séu mál-
fræðilega réttar. Hefur útvarpið mjög
sterka aðstöðu um að kveða niður mál-
villur, en stuðla að réttu máli og fögm. —
Bjöm Jónsson, ritstjóri, síðar ráðherra,
var, sem kunnugt er, ritfær í hezta lagi
og áhugamaðxrr um íslenzka tungu. Hann
82
AKRANES