Tímarit Verkfræðingafélags Íslands - 01.12.1966, Blaðsíða 32

56
TlMARIT VFl 1966
inu. Margir jarðfræðingar hafa því viljað forð-
ast þessi íslenzku bergtegundaheiti og nota í
þess stað orðið basalt, sem samheiti um blágrýti
og grágrýti.
Gosberg myndast við innskot, hraungos, ösku-
gos undir beru lofti og gos í vatni eða undir
jökli. Innskot þekkjast frá hraunum á því, að þau
eru þétt og blöðrulaus eða blöðrulítil alveg í
gegn. Við hraungos myndast venjulega blágrýti,
grágrýti og andesit, en líparít miklu sjaldnar.
Þegar hraunkvikan rennur á yfirborði sleppa
ýmsar lofttegundir úr henni, sérstaklega á yfir-
borði hraunstraumsins, og verður það því mjög
blöðrótt. Einnig storknar yfirborðið löngu áður
en innri hluti hraunsins er storknaður og hættur
að renna og brotnar þessi skán því gjarnan og
berst með straumnum sem gjall og hraunmola-
lag ofan á hinum rennandi hraunstraumi. Við
jaðarinn hrynur af þessu lagi og leggst hluti af
því undir hraunstrauminn. Þetta gerir, að bæði
undir og ofan á venjulegum hraunstraum er
gjallkennt brotið lag. Miðhluti hraunsins, sem
lengst helzt fljótandi, storknar hægt í þétt berg,
sem þó klofnar í stuðla við samdráttinn vegna
kólnunarinnar. Stuðlarnir eru, þegar vel lætur,
reglulegir 4-6 strendir og frá nokkrum tugum
cm upp í meira en meter í þvermál. Þegar bergið
er þannig reglulega stuðlað er það kallað stuðla-
berg. Oft eru þó stuðlarnir miklu óreglulegri og
þéttari. Er þá oft eins og bergið sé samsett úr
kubbum, nokkra tugi cm í þvermál, og er það
einnig kallað kubbaberg. Kólnunarstuðlunin er
yfirleitt hornrétt á kæliflöt og straumstefnu.
Samsíða straumstefnu eru oft gárar á stuðla-
Mynd 4. Helztu bergtegundir við Búrfell.
a) Líparít. Bergið er greinilega straumlögótt en ekki
mjög flögótt.
b) Andesit. Bergið er mjög straumlögótt og hefur
sterka tilhneigingu til að klofna í flögur.
c) Stuðlað blágrýti. Stuðlarnir eru svolitið bylgjaðir og
hafa tilhneigingu til þess að klofna samsiða þessum
rákum.
d) Blágrýti með reglulega stuðlun neðst og kubbabergs-
stuðlun ofan til.
e) Lagamótabreksía. Hér er varla hægt að tala um
neina stuðlun. En gjallkenndir steinar eru vel skorð-
aðir í frekar mjúkum millimassa.
f) Tuff. Myndin er tekin í stöðvarhúsi og ofan til sést
greinilega hversu sléttir stuðlunar- og sprungufletir
eru.
g) Mjög stórsteinótt breksía. Millimassinn er tuff.
h) Bólstraberg. Bólstrarnir eru mjög þétt stuðlaðir út
frá miðju.
Ljósmynd d og f tekin af Leifi Þorsteinssyni, aðrar tekn-
ar af höfundi.
flötunum, sem sennilega eru myndaðir af smá-
hreyfingu í berginu á meðan stuðlasprungurnar
voru að myndast. Þegar bergið veðrast, klofnar
það oft í flögur samsíða þessari síðustu hreyf-
ingu. Þessi flöguklofnun er yfirleitt því meira
áberandi sem bergið er súrara. I andesiti og
líparíti eru þessi einkenni mjög sterk. Innskot
eru stuðluð á sama hátt og hinn þétti hluti
hraunstrauma.
Við öskugos myndast gosaska, sem með tím-
anum límist saman og verður að þeirri gerð mó-
bergs, sem kölluð er tuff. Tuff er oftast basiskt,
en getur þó verið hálfsúrt og súrt. Öskugos með
basiskri hraunkviku myndar tuff fyrir áhrif
vatns, annað hvort vegna þess að jarðvatn á
greiðan aðgang að hraunkvikunni eða að gos-
staðurinn er undir vatni, sjó eða jökli. Við
þannig gos er megnið af móbergi til orðið. Mó-
berg og bólstraberg eru mynduð úr blágrýtis-
hraunkviku, sem vegna ytri aðstæðna hefur
storknað í þessi form. Hin snögga kæling hraun-
kvikunnar er hún kemst í snertingu við vatn
gerir að hún nær ekki að kristallast en hrað-
storknar í gler.
Bólstrabergið er úr blágrýtisbólstrum, sem
stuðlaðir eru út frá miðju og með glerhúð utan
um. Millimassinn er venjulega einnig gler. Bólstr-
arnir eru oft um 1 m í þvermál eða lítið eitt
minni.
Móbergið er tvenns konar, þ.e. tuff, sem er
nær eingöngu gler, og móbergsbreksía. Móbergs-
breksía er gler með köntuðum blágrýtissteinum
í. Engin skörp mörk eru á milli bólstrabergs og
móbergsbreksíu og ekki heldur milli móbergs-
Figure 4. Main rocktypes at Búrfell.
a) Rhyolite. The rock has a distinct flow structure but
not much cleavage.
b) Andesite. The rock has a distinct horizontal flow
structure and a strong tendency to cleavage along
this flow structure.
c) Columnar jointed basalt. The columns have undulating
sides and have a tendency to cleavage parallel to this
undulation.
d) Basalt. Columnar jointed at the base; irregular
„kubbaberg" jointing in the upper part.
e) Flow breccia. Here are very few joints visible, but
scoriaceous lava fragments are imbedded in a rather
soft matrix.
f) Tuff. The picture is taken in the power house. In
the upper part it can be seen how even the jointing
faces are.
g) A very coarse grained breccia. The matrix is tuff.
h) Pillowlava. The pillows are densely jointed radially
from the center.