Freyr - 15.05.1999, Blaðsíða 22

byggja upp rótarkerfi og kolvetn-
isbúskap til að lifa af veturinn.
Því til samanburðar má nefna að
um helmingur af heildar þurrefn-
isþunga ræktaðs hveitis er í fræj-
um. Fjölærar tegundir þurfa hins
vegar að skipta þeirri orku sem til
verður vegna ljóstillífunar á milli
undirbúnings plöntunnar fyrir vet-
urinn og fræmyndunar. Fræmynd-
unin er þó mjög mismunandi milli
fjölærra tegunda hvað varðar
stærð og ijölda fræja. Öfugt við
íjölærar tegundir er búið að velja
fyrir kommyndun og öðrum rækt-
unareiginleikum með árþúsunda
ræktun á hveiti, þótt mestur árang-
ur hafí náðst á þessari öld með
markvissu kynbótastarfi Grænu
byltingarinnar. Bæði í hveiti og
hrís hafa fáein gen, t.d. gen fyrir
dvergvexti, verið undirstaða þess
að plantan leggur meira í korn-
myndun en í lífmassa. Kynbætur
á íjölærri korntegund eru vissu-
lega mun flóknari en það og því er
langsótt að ætla að beita sömu að-
ferðum og við kynbætur á einær-
um tegundum. Nauðsynlegt er að
jafnvægi haldist milli uppbygg-
ingar lífmassa og fræmyndunar og
er því tegundablöndun við korn-
tegundir í ræktun hentugust til að
sameina þessa tvo þætti. Með
bakvíxlunum milli tegundablend-
inga og annarrar foreldristegund-
arinnar er hægt að velja heppileg-
ustu samsetningu genamengja for-
eldranna beggja fyrir ákveðnar
umhverfisaðstæður. Tegunda-
blöndun hefur m.a. verið beitt við
hrískynbætur í Kína með góðum
árangri sem sumir telja að geti
leitt til „nýrrar grænnar byltingar“
(Mann 1999).
Með nútima tækni og þróun í
kynbótaaðferðum er hægt að æxla
saman bæði villtar og ræktaðar
korntegundir (Baum o.fl. 1992).
Þótt þessar tegundir innihaldi
önnur erfðamengi en hveiti er
flutningur erfðaeiginleika milli
erfðamengja mögulegur með víxl-
unum samstæðra litninga því að
uppröðun gena á litningum er vel
varðveitt eftir milljóna ára þróun
(Gale & Devos 1998). í tegunda-
blendingum milli íjarskyldra teg-
unda er fræþroski ekki eðlilegur
og þarf því að bjarga kímum og
rækta á æti til að koma spírun af
stað, en eftir það er plantan frum-
bjarga og flutt í mold. Algengt er
að slíkir Fi blendingar séu ófrjóir
vegna ólíks erfðauppruna. Til að
endurheimta frjósemi blending-
anna þarf að tvöfalda erfðamengi
þeirra (mynd 1) með efnasam-
böndum eins og „colchicine“ til
að pörun litninga í skiptingu verði
eðlileg. Tegundablöndun, bæði í
náttúrunni og til kornkynbóta, er
mjög mikilvæg fyrir þróun á fjöl-
litna og íjölærum korntegundum.
Melhveiti á íslandi
Þrátt fyrir að einærar kornteg-
undir, eins og hveiti, hafí verið
aðal uppistaðan í kornrækt frá
upphafi landbúnaðar, eru víða til
dæmi um að ijölært korn hafí ver-
ið nýtt til manneldis. Okkar nær-
tækasta dæmi er frá landnámsöld
þegar melur var nýttur til matar á
íslandi, Grænlandi og í norður-
hluta Skandinavíu (Griffin &
Rowlett 1981). Mjög líklegt er að
þetta hafí tíðkast hér á landi í ald-
anna rás því að allt fram á upphaf
20. aldarinnar eru til heimildir
fyrir því að melgresiskorn hafí
verið nýtt til brauðgerðar uns
hveiti varð ríkjandi á markaðnum
(Björn Sigurbjörnsson 1960).
Þótt Ijölært korn hafí verið notað
Mynd 2. Melhveiti í útireit á Keldnaholti; Fi blendingur milli brauðhveitis og
dúnmels sýnir mikla sprotamyndun og þróttmikinn vöxt, og útlit helst mitt á milli
foreldrategundanna. Blómax lítur vel út með mörgum smáblómum sem opnast við
frjóvgun.
22 - FREYR 7/99