Landneminn - 01.05.1949, Blaðsíða 17

BJARNI BENEDIKTSSON frá Hofteigi:
Fáein orð um frjálsa hugsun
Heimspekingarnir, sem hugðust leysa lífsgátuna
ineð rökstreitum einum saman, höfðu margt að segja
um frjálsa hugsun. Nútímamönnum finnst fátt til um
meginið af þessum bollaleggingum. Hér skal ekki far-
ið út á þann hála ís að rekja þessi fræði. Eg fengi
vissulega skell á því svelli — sem betur færi. Þesr
eins verð ég að geta, að inér sýnist engin frjáls hugs-
un vera til — í skilyrðislausri (absolute) merkingu
þeirra orða. Ég nefni dæmi: Jón ætlaði að verða sýslu*
maður á Seyðisfirði. „Atvik“ höguðu því svo, að hann
varð bóndi á Héraði. Nú unir hann því, hirðir ær
sínar og kýr og þykist frjáls í hugsun og vilja. En
honum skjöplast. Ef hann væri sýslumaður á Seyðis-
firði, væri hann nefnilega ekki að hugsa um kýr, og
þá mundi hann ekki „vilja“ að ærnar fylltu sig á
hnjótunum í dag, heldur væri liann trúlega að hugsa
um nýja stjórnarskrá handa Islendingum. Hann er
frjáls á sama hátt og fugl í búri: Hann ræður því
hvar á rimlunum hann situr þessa og þessa stund-
ina, en hann kemst ekki út úr búrinu. En nú bæði
ég guð að hjálpa mér, ef ég tryði á hann, því þessi
grein átti ekki að vera háspekilegs eðlis, enda skal
nú ekki lengra haldið. Þó var þessi inngangur nauð-
synlegur.
En okkar hversdagslegi — og pólitíski — skilning-
ur á frjálsri hugsun er allmiklu jarðneskari en þelta,
og öllu girnilegri til fróðleiks. Með frjálsri hugsun
meinum við í daglegu tali það, að ekkert persónulegt
vald skipi okkur að hugsa svo eða svo, og öðruvísi
en skynsemi okkar og tilfinningar kunna að benda
okkur til. Með frjálsri hugsun meinum við einnig það,
að engir annarlegir aðilar stofni til slíks hávaða eða
gauragangs af.einhverju tagi, að við af þeim sökum
fáum hugsað okkar hugsanir í friði. í þessari merk-
ingu verður þetta orðasamband notað hér á eftir. Nú
veit ég ekki betur en borgaraleg menning telji virð-
inguna fyrir frjálsri hugsun aðal sitt og höfuðein-
kenni. Og víst er um það, að formælendur hennar á
vorum dögum, sem eru svo einkennilega settir að
vera um leið forvígismenn verzlunareinokunar, ný-
lendukúgunar og stríðsæsinga, veil'a hæst við hún
flaggi, sem ber áletrunina frjáls hugsun. En einhvern
veginn skýtur þessu skökku við. Því að verzlunarein-
okun, nýlendukúgun og stríðsæsingar eiga ekki upp
á pallborðið hjá frjálsri hugsun, og ])ó er þetla þrennt
ennþá ónauðsynlegri forsenda hennar. Enda er hér
ekki allt sem sýnist. Og nú skulum við heyra stutta
sögu um tvenns konar viðhorf til frjálsrar hugsunar.
Aðfaranótt 27. febr. 1948 sat ofanritaður í aftur-
sæti bifreiðarinnar R 2424 og stefndi suður á Kefla-
víkurflugvöll. Sitt hvorum megin við hann sátu tveir
vinir hans að austan. Skyldi annar þeirra fljúga af
stað til Noregs um morguninn árla, og vorum við hin-
ir að fylgja honuin til flugvélar. Þessa daga voru
„atburðirnir í Tékkóslóvakíu“ í hraðri verðandi.
Reykvísku borgarblöðin fjögur liöfðu þegar tekið sína
afstöðu og jusu hina nýju tékknesku ríkisstjórn rógi
og níði, enda brasl þau ekki heimildir frá lygaritur-
um vestevrópskra og bandarískra auðvaldsblaða og
útvarpsstöðva. Og jungherrarnir í Heimdalli voru
þá þegar teknir að æfa baul og önnur bolalæti, ef á
þvrfti að halda þegar rökin þryli, eins og á daginn
kom. Þessir þrír ungu menn í aftursæti reykvískrar
drossíu um nótt þóttust, og þykjast, ekki minni sósíal-
istar en heimdellingar íhaldsmenn. Eitt af því, sem
okkur bar á góma á leiðinni til herstöðvarinnar, voru
stjórnarskiptin í Tékkóslóvakíu. Af vitneskju okkar
um pólitísk átök hér á landi, og af mörgum öðrum
Iilutum, þóttumst við vita, að Kommúnistaflokkur
Tékkíu undir forystu Gottwalds mundi standa óbil-
ugan vörð um málstað fólksins, og vorum þvi hlynnt-
ir hinni nýju stjórn hans. En við vorum á einu máli
um það, að erfitt væri að vita, hvað raunverulega
hefð'i gerzt og hvað valdið hafði, að atburðirnir tóku
L ANDNEMINN 17