Læknablaðið - 15.10.1997, Blaðsíða 74

690
LÆKNABLAÐIÐ 1997; 83
íðorðasafn lækna 93
Spegill eða sjá
í síðasta pistli hófst umræða
um læknisfræðileg skoðunar-
áhöld og tæki sem á fræðimálinu
nefnast scope. Við leit í íðorða-
safni lækna kom í ljós að ís-
lensku heitin enda flest á -sjá
eða -spegill. Undirritaður lýsti
þvf sem skoðun sinni að sjá væri
í flestum tilvikum besti kostur-
inn sem íslenskt heiti á scope.
Augljóst er þó að það leysir ekki
öll vandamál og að ýmsar und-
antekningar verður að gera.
Stethoscope getur til dæmis tæp-
ast heitið brjóstsjá. Þá má nefna
að heitið sjá, sem nú virðist
duga vel um tiltekin áhöld í
réttu samhengi, er mjög al-
mennt heiti og getur orðið alveg
ófullnægjandi þegar fram koma
ný tæki eða nýjar aðferðir.
Magasjá og holsjá eru lipur
heiti, miklu þægilegri en maga-
speglunartæki og innspeglunar-
tæki, en það er ókostur að í
þeim felast engar upplýsingar
um tæknina eða aðferðina sem
beitt er. Heitið Ijósþráðamaga-
holsjá (fiberoptic gastroen-
doscope) gefur meiri upplýsing-
ar, en er svo langt og stirðlegt að
það verður vafalítið aldrei not-
að í daglegu tali lækna, hvorki
innbyrðis né við sjúklinga.
Þá er enn eftir að finna heiti á
miniscope. Því miður er heitið
smásjá þegar frátekið til að nota
um microscope, ljóssmásjána,
en hefði annars verið alveg rök-
rétt. Heitið smásjá gefur reynd-
ar engar upplýsingar um aðferð-
ina eða tæknina sem beitt er og
gæti þess vegna átt vel við um
ýmis önnur smá tæki eða smá-
skoðunartæki. Forskeytið
micro- er nú gjarnan notað um
það sem örsmátt er og því gæti
það líka verið alveg rökrétt að
nefna smásjána örsjá. Það heiti
er hins vegar einnig frátekið og
notað um aðra tegund af smá-
sjá, rafeindasmásjána. Þrátt
fyrir langa umhugsun og miklar
vangaveltur kemur undirrituð-
um ekkert betra í hug en að
miniscope verði nefnt smáholsjá
á íslensku. Síðan má nefna að-
gerðina, miniscopia, smáskoð-
un eða smáspeglun.
Speglun eða hvað?
Notkun tækjanna við læknis-
fræðilega rannsókn er yfirleitt
nefnd scopia á latneska fræði-
málinu og -scopy á ensku og
langalgengasta íslenska heitið á
slíkri aðgerð er speglun. Einnig
koma fyrir heiti sem enda á
•glcnning (rhinoscopia anteri-
or), -greining (spectrophotom-
etry), -hlustun (cephaloscopy),
-lýsing (diaphanoscopy),
-myndataka (photo fluoro-
scopy), -rannsókn (microscopy)
-skoðun (urinoscopy), -skyggn-
ing (fluoroscopy) og -sýn (phan-
tasmoscopia). Loks er viðliður-
inn -scopy sérstakt uppflettiorð
í íðorðasafninu og fær skýringu:
Merkir athugun, tœki, en ekki
íslenska þýðingu á þeim stað í
safninu.
Við Ásgeir Theódórs höfum
oft rætt um heitið scopia og
sjaldnast verið sammála. Eg hef
haldið fram íslenska heitinu
speglun vegna þess hversu lipurt
það er og útbreitt hjá almenn-
ingi og í sjálfu sér vel skiljanlegt.
Hann hefur mótmælt, fyrst og
fremst á þeim grundvelli að ekki
sé lengur um neina spegla að
ræða í holskoðunartækjum. í
síðasta mánuði náðum við þó
samkomulagi um íslensku heit-
in speglun og holspeglun í stað
erlendu heitanna scopia og en-
doscopia. Þau verði notuð þar
til önnur betri fáist. Öðrum
mótmælendum til hugarhægðar
má nefna að Orðsifjabókin telur
að íslenska orðið spegill sé töku-
orð úr miðlágþýsku, þangað
komið úr miðaldalatínu, en
upphaflega frá latnesku sögn-
inni specio, ég sé, ég skoða.
Latneska heitið speculum er af
sama uppruna. Það skoðunar-
áhald nefnir íðorðasafn lækna
einfaldlega spegil, en læknis-
fræðiorðabók Stedmans gefur
þessa skýringu: Áhald til þess að
stœkka op á gangi eða holi til
þess að auðvelda innri skoðun á
því. Loks má nefna sögnina að
spcgla, sem þægilegt er að nota
um það að skoða líkams- eða
líffærahol með þessum tækjum,
á sama hátt og sögnin að óma er
nú oft notuð um það að skoða
innri líffæri með ómtækjum.
Philtrum
Þorkell Jóhannesson, pró-
fessor, sendi kveðju snemma á
þessu ári og vildi koma á fram-
færi heitinu miðsnesisgróf í stað
heitisins efrivararrenna sem
notað er í líffærafræðiheitunum
unt philtrum, lóðrétta dæld í
efri vör beint undir miðju nefi.
Efrivararrenna er að sönnu
stirðlegt heiti og hefur ekki
verið endurskoðað frá því að líf-
færaheiti Jóns Steffensen voru
gefin út árið 1956, en heiti Þor-
kels er einnig nokkuð erfitt. Til
einföldunar leggur undirritaður
því til að íslenska heitið verði
miðnefsgróf.
Jóhann Heiðar Jóhannsson
(netfang: johannhj@rsp.is)