Dagblaðið Vísir - DV - 27.07.2007, Blaðsíða 12

föstudagur 27. júlí 200712 Helgarblað DV
xxxxxx
„Einar Oddur Kristjánsson átti
stóran hluta af Þjóðarsáttinni, jafn-
vel svo stóran að ég þori ekki að slá
því föstu að þetta hefði tekist án
hans þótt hann hafi engan veginn
verið einn,“ segir Jón Baldvin Hanni-
balsson sem gegndi embætti utan-
ríkisráðherra á þeim tíma sem þjóð-
arsáttarsamningarnir voru gerðir.
Jón Baldvin segir nýja aðferðar-
fræði verkalýðs og atvinnurekenda
til þess að vinna á verðbólgunni hafa
orðið til þess að böndum var komið
á ástandið þar sem verðbólguvænt-
ingar stýrðu hugsunarhætti og at-
höfnum fólks. Hann segir þríhliða
samkomulag Alþýðusambandsins,
Vinnuveitendasambandsins og rík-
isvaldsins hafa þurft til þess að loka-
atlagan að verðbólgusamfélaginu
gamla tækist. Verðbólgan hafði fest
sig í sessi í á milli þrjátíu og fjörutíu
prósentum og var innbyggð í lífsstíl
Íslendinga. Best var að binda pen-
inga í steinsteypu eins fljótt og hægt
var, lán voru gjöf og hvatti það ekki
til sparnaðar. Jón Baldvin segir all-
ar tilraunir fram að því til að vinna á
ástandinu hafa mistekist nema verð-
tryggingin. Verðtryggingin beit og var
harkaleg aðgerð til þess að bjarga líf-
eyrissjóðunum og draga úr lánaeftir-
spurn. „Verðtryggingin dugði ekki ein
og sér og markmiðið með Þjóðarsátt-
inni var að semja um hófsamar kaup-
hækkanir til lengri tíma en venjulega
en með innbyggðum viðvörunarljós-
um sem blikkuðu ef verðbólgan færi
yfir viss mörk. Ef svo færi yrðu samn-
ingar lausir sem var svipa á ríkisvald-
ið,“ segir Jón Baldvin.
Fengu sig fullsadda af
ástandinu
„Allir voru orðnir uppgefnir á
ástandinu sem var að leggja efna-
hagslífið í rúst. Fyrsti maðurinn sem
ég man eftir að boðaði nýja hugsun
í baráttunni var Þröstur Ólafsson,
nánasti samstarfsmaður Guðmundar
jaka, sem tók hugsanirnar upp á sína
arma og talaði fyrir þeim. Mikilvægt
er að það tókst náin og mikil vinátta
með Guðmundi og Einari Oddi en
þeir voru báðir kjarkmenn sem er
óvenjulegt,“ segir Jón Baldvin. Hann
segir Einar Odd einnig hafa tekið
upp hugmyndirnar fullur af eldmóði,
hann talaði fyrir þeim sem var mjög
mikilvægt að mati Jóns. Einar var bú-
inn að fá sig fullsaddan af ástand-
inu sem hann þekkti vel í gegnum
sjávarútvegsrekstur. Jón segir Einar
Odd, Guðmund og Ásmund hafa tek-
Jón Baldvin Hannibalsson, sem var utan-
ríkisráðherra þegar þjóðarsáttarsamning-
arnir voru gerðir, segir Einar Odd Krist-
jánsson hafa staðið undir nafnbótinni
Bjargvætturinn frá Flateyri. Hann segir
Einar ekki hafa tekið þátt í stefnu sjálf-
stæðismanna um að gera ekkert sem gæti
gagnast vinstristjórn þar sem baráttan
varðaði þjóðarhag.
REIS UNDIR
NAFNBÓTINNI
Guðmundur Ólafsson, hagfræðingur og
lektor við Háskóla Íslands, segir verð-
bólguna hafa verið svo rosalega að hún
hafi verið við það að eyðileggja hagkerf-
ið. Hætt var að innheimta mörg lán því
það borgaði sig ekki að senda rukkun í
pósti þar sem kostnaðurinn var jafnvel
hærri en afborgunin. Hann segir Einar
Odd Kristjánsson og Guðmund jaka
hafa verið pólitíska arkitekta að Þjóðar-
sáttinni sem breytti ástandinu.
LÍFSSPARNAÐUR
FÓLKS DUGÐI
FYRIR KÓKFLÖSKU
„Það var ekki hægt að skipu-
leggja fjármál fram í tímann. Allt
sparifé brann upp og þeir sem
fengu lán borguðu til baka aðeins
brot af því sem þeir fengu,“ segir
Guðmundur Ólafsson þegar hann
lýsir ástandinu fyrir Þjóðarsáttina.
Verðbólga var mikil og í kringum
árið 1982 var óðaverðbólga. Sveifl-
urnar tengdust víxlverkun launa og
verðlags sem þýddi að verðbólgan
hljóp á tugum prósenta og fór á
köflum yfir eitt hundrað prósent og
engar áætlanir stóðust. „Afborgan-
ir af námslánunum mínum sem ég
tók í kringum árið 1972 urðu ótrú-
legar eða um 27 krónur fyrir eins
árs framfærslu. Afborganirnar voru
orðnar svo litlar að það borgaði sig
ekki að senda rukkun í pósti svo
það var bara hætt að innheimta,“
segir Guðmundur. Það sama átti
við óverðtryggð lán sem gufuðu
hreinlega upp. Sparifé eldra fólks,
sem sparað hafði nokkrar milljónir
króna yfir ævina, urðu að engu eða
um andvirði einnar kókflösku.
Guðmundur segir Ólafslögin
sem samþykkt voru árið 1979 hafa
verið það fyrsta sem eitthvað beit
á ástandið. Þau voru um verð-
tryggingu og verðbólgureiknings-
hald sem þýddi að verðbólgutap
eða gróði var fært í bókhald og ef
um gróða var að ræða var hann
skattlagður. Halldór Ásgrímsson
átti veg og vanda af þessum lög-
um. „Ég álít þetta mjög mikilvægan
þátt í því að verðbólgan var kveðin
niður en þegar lögin voru sett var
verðbólgan hvað mest. Síðan var
líka farið að verðtryggja lán og mig
minnir að námslánin hafi verið þau
lán sem fyrst voru verðtryggð og
voru bara með eins prósents vexti,“
segir Guðmundur og bætir við að
verðbólgan hafi verið svo rosaleg
að hún hafi verið við það að eyði-
leggja efnhagskerfið.
Pólitískir arkitektar að
Þjóðarsáttinni
Þrátt fyrir verðbólguaðhald var
verðbólgan áfram mikil en skömmu
fyrir árið 1990 komu þeir Einar
Oddur Kristjánsson og Guðmund-
ur Jóhann Guðmundsson til sög-
unnar. „Það var fyrir forgöngu Ein-
ars Odds sem fékk Guðmund jaka
í slaginn með sér að menn fóru að
finna leiðir til þess að draga endan-
lega úr verðbólgunni svo hún yrði
svipuð og í nágrannalöndum okk-
ar. Það var samvinna þeirra sem
leiddi Þjóðarsáttina en þeir unnu
hugmyndunum fylgi í sínum hóp-
um. Þeir voru pólitískir arkitektar
hennar,“ segir Guðmundur. Eins
segir hann nauðsynlegt að nefna
forystumann bænda, Hauk Hall-
dórsson, í þessu samhengi þar sem
hann fór með mikilvægt hlutverk.
Undir pólitískri forystu þeirra
Einars Odds og Guðmundar jaka
sættist verkalýðshreyfingin á að
gera hóflegar launakröfur og á móti
lofuðu stjórnvöld kjarabótum ef
verðbólga færi yfir ákveðin mörk.
Þá segir Guðmundur að bændur
hafi tekið á sig vöruverðslækkun
sem hafði mikil áhrif á markað-
inn. Allir lögðust á eitt við að halda
verðlagi í skefjum.
Guðmundur segir tvennt hafa
hjálpað til við að þjóðarsáttarsamn-
ingarnir heppnuðust en það voru
efnahagsleg lægð og samdráttur sem
fylgdu í kjölfarið, eða alveg til ársins
1996, og skynsamleg hagstjórn. Álveri
á Keilisnesi var slegið á frest vegna
álútsölu Rauða hersins eftir hrun Sov-
étríkjanna. Kostnaðarhækkunum var
ekki ýtt út í verðlagið og það segir Guð-
mundur hafa haft mikið að segja, verð-
bólgan fór hratt niður og fólk trúði á
Þjóðarsáttina. Til viðbótar þessu seg-
ir Guðmundur að stjórnvöld hafi haft
mjög skynsamlega fjármálastefnu.
„Það sem gerðist var að íslenskum
stjórnvöldum tókst í fyrsta skipti að
spila vörn mjög vel. Áður fyrr höfðu
menn alltaf lent í gengisfellingum,
verðbólgu og verkfallsátökum á víxl,“
segir Guðmundur. Aðeins ein gengis-
felling varð á þessum tíma, árið 1993,
en hún fór ekki út í verðlagið heldur
tók verslunin það á sig að mestu.
„Þetta var ný pólitík sem Davíð
Oddsson forsætisráðherra ástund-
aði og var mjög ábyrg. Svo voru Geir
H. Haarde og Friðrik Sophusson góð-
ir fjármálaráðherrar.“ Þá skipti þátt-
ur Jóhannesar Norðdal seðlabanka-
stjóra líka máli að mati Guðmundar. Á
honum var tekið mark og bankarnir í
landinu gáfu yfirlýsingu um að vaxta-
ákvarðanir yrðu miðaðar við fram-
tíð en ekki fortíð. „Hann er sá seðla-
bankastjóri sem notið hefur mestrar
virðingar og það skipti miklu að hann
talaði fyrir Þjóðarsáttinni. Í Þjóðar-
sáttinni lögðu saman vitrir og öflugir
stjórnmálamenn og afburða embætt-
ismenn. Þetta var vinningslið.“
hrs@dv.is
„Það var fyrir forgöngu
Einars Odds sem fékk
Guðmund jaka í slaginn
með sér að menn fóru
að finna leiðir til þess
að draga endanlega úr
verðbólgunni svo hún
yrði svipuð og í ná-
grannalöndum okkar.“
Guðmundur
Ólafsson lektor við
hagfræðideild
Háskóla íslands.