Sagnir - 01.04.1986, Síða 9

friður Sturlungaaldar er óefað
sá mesti sem íslendingar hafa háð
fyrr og síðar. Sést það best á því að
herflokkar þess tíma voru langtum
stærri en þeir sem síðar hafa birst.
Fyrir Sturlungaöld (sem oftast er talin
byrja um 1220) höfðu að vísu sést
herflokkar sem voru álíka stórir. Þeir
urðu þó aldrei jafn algeng sjón og á
meðan ófriðurinn stóð sem hæst frá
miðjum 4. áratug 13. aldar fram um
1260. Þá var það næstum árlegur við-
burður að herflokkar færu með ófriði
milli héraða.
Stundum voru i herjunum 1000
menn eða fleiri á fyrri hluta Sturlunga-
aldar, jafnvel þótt þeim væri safnað úr
litlum héruðum. Af stærðinni einni
saman er augljóst að hér voru engir
atvinnuherir á ferð heldur vopnaður
almúgi. Þetta átti þó eftir að breytast
en viðfangsefni þessarar greinar er
einmitt að athuga þá breytingu.
„Kom þar skjótt
saman lið mikit.“
Fyrir 1250 virðast höfðingjar sjaldan
eiga í vandræðum með að safna liði
og er Sturlunga oftast þögul um
hvernig það gekk fyrir sig. Þó er getið
um liðsöfnun Gissurar Þorvaldssonar
fyrir Örlygsstaðabardaga 1238 enda
mun hún hafa verið óvenjulega kræf.
„Var svá gerla eftir farit, at allir menn
fóru, þeir er herfærir þóttu vera. Kom
þar skjótt saman liö mikit."1 Gissur
hefur sennilega haft nær 1000 menn
úr héraði sínu, Árnesþingi, þegar
hann fór norður svo að fáir hafa setið
eftir enda var Gissur mjög á verði
gegn liðhlaupum: „Gizurr reið síðast
ok skyldi geyma, at engir hrökktist
aftr.“z Annars munu liðhlaup hafa
verið fremur fátíð.
Á fyrri hluta Sturlungaaldar var al-
gengast að hver höfðingi hefði um
500-700 menn í meiriháttar herferð-
um þó að stærri herir kæmu fyrir.
Sem dæmi má taka að í bardaganum
á Flaugsnesi 1246 voru í liði Þórðar
kakala Sighvatssonar nær 600 menn
og Brandur Kolbeinsson, andstæð-
ingur hans, hafði um 700.3 Hafa verð-
ur í huga að mikill liðsafnaður endaði
ekki nema stöku sinnum í stórbar-
daga, þannig að herir voru miklu al-
gengari en fjöldi bardaga gefur til
kynna.
Átímabilinu 1237-1246 voru háðir
fjórir stórbardagar á íslandi. Þeir
voru: Bæjarbardagi 1237, Örlygs-
staðabardagi 1238, Flóabardagi
1244 og Haugsnesbardagi 1246. Eftir
1250 er aðeins háður einn stórbar-
dagi, þ. e. Þverárbardagi 1255 og var
hann þó sýnu fámennari en hinir fyrri,
ekki nema 200-300 menn í hvoru
liði. Þetta endurspeglar þá breytingu
sem varð á hernaði er hann hófst aft-
ur1252.
Stórherir hverfa
Sturlungaöld skiptist nokkuð greini-
lega í tvo hluta, fyrir og eftir það hlé
sem varð á ófriðnum frá 1246 til 1252
en það fellur að mestu saman við
valdatíma Þórðar kakala Sighvats-
sonar.
Eftir hléið voru herirnir oftast miklu
minni en áður þótt valdabaráttan væri
ekki síður áköf. Að vísu birtast stöku
sinnum stórir herir en það gerðist þó
miklu sjaldnar en áður. Árið 1254
kom rúmlega 700 manna flokkur til
Skagafjarðar en gæta verður að því
að það þurfti sex höfðingja til að
safna því liði.4 Gissuri Þorvaldssyni
tókst einnig að safna stórum herjum
árin 1259 og 1264. í fyrra skiptið fékk
hann tæplega 1000 menn5 en í það
síðara aðeins rúm 700 þótt hann gæfi
landráðasök þeim sem ekki fóru.6
Þessum herjum var safnað af stórum
svæðum því að nú hafði Gissur
Norðurland undir sér auk erfðaríkis
síns í Árnesþingi. Hann var einnig
orðinn jarl og voldugasti maður
landsins. Það var því ekki að furða að
honum tækist að safna stærstu herj-
um síðari hluta Sturlungaaldar.
Stórir herir heyrðu orðið til algerra
undantekninga eftir 1250 og eftir að
Sturlungaöld lauk voru þeir úr sög-
unni á íslandi. Þótt íslendingar ættu
stundum í stórdeilum á síðmiðöldum,
söfnuðu þeir aldrei stórum herjum þá
svo vitað sé. Þetta er gjörólíkt því
sem gerðist fyrir Sturlungaöld og má
þar minna á stórheri þá sem Þorgils á
Staðarhóli og Hafliöi Másson söfnuðu
í deilum sínum árið 1121.7 Þetta
bendir til að á 13. öld hafi orðið grund-
vallarbreyting á afstöðu íslendinga til
hernaðar og hefur sú breyting senni-
lega orðið um 1250 eða því sem
næst. Þessi breyting getur aðeins
stafað af því að almenningur hafi af
einhverjum ástæðum dregið úr eða
hætt afskiptum sínum af hernaði.
Fylgdarmenn
höfðingja
Nú er það ekkert einsdæmi á miðöld-
um að almenningur drægi úr afskipt-
um sínum af hernaði. Á ár- og hámið-
öldum varð almenningsherinn smám
saman að víkja fyrir sveitum þjálfaðra
stríðsmanna víðast hvar í Evrópu.
Riddararnir voru mest áberandi
þeirra sem sérhæfðu sig í hernaði en
einnig voru aðrir þjálfaðir atvinnuher-
menn. Ástæða þessara umskipta var
einfaldlega sú að sérþjálfaðir her-
menn með góðan vopnabúnað
dugðu miklu betur í hernaði en illa
vopnuð og lítt öguð alþýða. Miklar
framfarir urðu á miðöldum í voþna-
búnaði og yfirleitt öllu því er við kom
hernaði. En þessi nýi búnaður vardýr
og því ekki á færi allra að eignast
hann. Þetta leiddi til þess að munur
stríðsmanna og almennings jókst
stöðugt. Ekki þó svo að skilja að al-
menningur hafi ekkert verið notaður í
hernaði því að oft var bændum smal-
að saman í heri. En þetta var annars
flokks lið eða þaðan af verra og mest
notað til uppfyllingar, a. m. k. fram á
14. öld.
Einnig á íslandi komu fram sér-
stakir stríðsmenn sem greindu sig
skýrt frá almenningi að þjálfun og
vopnabúnaði. Sjálfsagt hafa flestirvel
stæðir menn átt góð vopn og reynt að
ná einhverju valdi á notkun þeirra.
Mikilvægastir voru þó hinir svoköll-
uðu fylgdarmenn höfðingja sem voru
e. k. lífverðir og erindrekar, ekki
ósvipaðir hirðmönnum konunga.
Sjálfsagt er að gera ráð fyrir að höfð-
ingjar á fyrri tíð hafi jafnan haft tvo
eða þrjá fylgdarmenn en í lok 12. ald-
ar eða i upphafi þeirrar 13. eru komn-
ar fram sérstakar fylgdarmannasveitir
í þjónustu flestra eða allra stærstu
höfðingja.
SAGniR 7