Sagnir - 01.04.1986, Page 38

Helmingarfélög hjóna
Kóngi hefur því verið kunnugt um að
ættir hafi samið sín á milli um annars
konar félög milli hjónaefna en þau
sem lögbókin sagði til um, en það
hljóta að vera hjónafélög Jónsbókar.
í Fornbréfasafninu eru líka prent-
aðar réttarbætur sem sérstaklega
snúast um „félagsgerð hjóna“ eins
og það var nefnt, en þær eru ekki
með í Jónsbókarútgáfunni 1904 sem
oftast er vísað til. Réttarbótin, sem
talin er vera frá 1306, gilti bæði á ís-
landi og i Noregi.30 Magnús Már Lár-
usson bendir á að hún sé merkileg
fyrir þá sök að hún leiði í Ijós hvað
giftingarmálin hafi snúist um í upphafi
14. aldar. Samningamál og formsat-
riði voru það sem máli skipti.31 Af
upphafsorðum réttarbótarinnar 1306
sést að óljóst hafi þótt hvaða lög giltu
um félög hjóna. Því er reynt að bæta
úr og sagt að sá skilmáli sé gildur
sem gerður sé á brúðkaupsdegi,
hvort heldur sem er „félag eða til-
gjöf“. Sé konan gift með frænda ráði,
megi hjónin gera með sér helmingar-
félag þegar þeim fæðist börn. Skulu
allar þeirra eigur leggjast í félagið.
Eigi þau óuppkomin börn hvort í sínu
lagi, verði að fá samþykki fyrir gerð
helmingarfélags hjá þeim skyld-
mennum sem næst standa til arfs eft-
ir börnin. Það er því skýrt að séð var
til þess að ættingjar og erfingjar yrðu
ekki hlunnfarnir við stofnun helming-
arfélags.
Ekki er talið víst að réttarbótin frá
1314 hafi gilt á íslandi.32 í henni er
enn fastar að orði kveðið um réttindi
erfingjannaen í þeirri frá 1306. Bann-
að var að gera helmingarfélag ef ann-
að hjóna átti börn í ómegð. Og þótt
hjónin ættu börn saman, urðu næstu
löglegir erfingjar barnanna að vera
viðstaddir gerð helmingarfélagsins
og samþykkja það, ef bæði faðir
þeirra og móðir féllu frá.
Greinilegt er af bréfunum í Forn-
bréfasafninu að mið hefur verið tekið
af einhverri af réttarbótum Hákonar
konungs.33 Form samninganna og til-
vísanir benda til að það sé sú frá
1306, og líklegt að hún sé lögð til
grundvallar helmingarfélögunum á
tímabilinu sem hér um ræðir, eða
fram á miðja 16. öld. Dæmin sþanna
tímann frá öndveröri 15. öld til uþþ-
hafs þeirrar 16., og í einu bréfanna er
látið svo um mælt að réttarbót virðu-
legs herra Hákonar kóngs hafi „ævin-
lega fyrir lög gengið".34 í dómsúr-
skurði frá 1559 eru gild lög um hjú-
skaparmál talin upp. Þar á meðal er
vísað til réttarbótar Hákonar kon-
ungs,35 og er það nær samhljóða
þeirri frá 1306.
Ekki er gott að segja til um hvort
helmingarfélögin hafi tekið við af
hjónafélögum Jónsbókar, eða hvort
bæði formin hafi tíðkast samhliða.
Gæti verið að hjónafélögin hafi ekki
þótt fýsileg, eða hefur ekkert varð-
veist um þau? Því verður ekki svarað
hér. Aðeins fá ár liðu frá því Jónsbók
var lögtekin og þar til réttarbæturnar
komu fram. Dæmin eru þó flest öld-
inni eldri eða meira. Samanburður á
hjónafélögunum og helmingarfé-
lögunum getur etv. sagt eitthvað um
hræringarnar í samfélaginu á þess-
um tíma.
En hver var munurinn? Helmingar-
félögin voru nátengd hagsmunum
erfingjanna. Öðru máli gegndi um
hjónafélögin. Það var á valdi karlsins
hvort af hjónafélagi yrði og hvorki háð
samþykki erfingjanna né konunnar.36
Með réttarbótunum urðu helmingar-
félagssamningar ættanna lagalega
viðurkenndir og nákvæmlega fyrir-
skrifað hvernig þeir ættu að fara fram.
Tvær lögformlegar leiðir til að stofna
félög með hjónum urðu færar í stað
einnar. Áður höfðu ættir að vísu get-
að samið sín á milli um helmingarfé-
lög, eins og dæmin úr Sturlungu
sýna. Áhrif erfingjanna voru líka
tryggð yfir helmingarfélögunum sem
hjón gerðu með sér sjálf. Af flestum
samningunum að dæma, stóð það
nokkuð í valdi giftingarmanns kon-
unnar hvort hún yrði „málakona" eða
„helmingarkona" 37 Þegar Finnbogi
lögmaður og Sumarliði Eiríksson
giftu börn sín, Guðríði og Svein, segir
þó í bréfinu að þeir hafi ákveðið helm-
ingarfélagið.38 Þarna er ekki að sjá
sem konurnar sjálfar ráði miklu um. í
þeim fáu dæmum sem eru í Forn-
bréfasafninu um helmingarfélög sem
gerð eru á búskaþarárunum kemur
fátt fram um samningana. í alþingis-
dómi um helmingarfélag Þorvarðar
Loftssonar og Margrétar Vigfúsdóttur
er staðfest að þau hafi farið áð lögum.
Þau hafi þegar eignast skilgetin börn
og jafnframt er vísað í landslög um
að engin kona megi synja karli sínum
um félag.39 Ákvörðunarréttur kvenna
um eignafyrirkomulag í eigin hjóna-
bandi breyttist því ekkert lagalega
með tilkomu helmingarfélaganna.
Erfingjarnir fengu hins vegar at-
kvæðisrétt.
Ráðstöfunarréttur hjóna yfir eign-
unum verður með nokkuð öðru sniði
í helmingarfélögum en hjónafélögum,
þó svo að ekkert komi fram um með-
ferð eignanna í réttarbót Hákonar um
helmingarfélög. Eiginmaður varð lög-
ráðandi eiginkonu sinnar við giftingu
samkvæmt Jónsbók, og réð öllum
hennar eignum hvort sem það var
séreignarsamningur eða hjónafélag.
Konan hafði aðeins þann varnagla að
hann mátti ekki flytja fé hennar af
landi brott gegn vilja hennar, né fyrir-
gera því.40 Eiríkur konungur Magnús-
son setti réttarbót við Jónsbók um
eignir hjóna árið 1294 og sagði þar
ma.:
Eigi skal bóndi selja eignir hús-
freyju sinnar eða þær sem þau eiga
bæði saman utan samþykkis
hennar, nema full nauðsyn gangi til
og þá með skynsamra manna
ráði.41
Þetta ákvæði hefur líklega haft tölu-
verð áhrif á eignameðferð hjóna í
helmingarfélagi. Þar áttu þau allar
eigur sameiginlega, en ekki sitt hvora
séreignina innan félagsins og aðeins
búsaukninguna sameiginlega eins og
gert var ráð fyrir í hjónafélögunum.
Samningar gátu gengið til baka ef
ekki var hægt að sanna samþykki
konunnar. Um 1420 lét Þorleifur
Árnason td. ógilda sölu á hálfri jörð
sem Vatnsfjarðar-Kristín, eiginkona
hans, átti að erfa eftir móður sína.
Faðir hennar hafði selt jörðina án
samþykkis konu sinnar og dæmt var
á grundvelli helmingarfélagssamn-
ings þeirra.42 í dómnum er vísað til
réttarbótar Hákonar konungs og efn-
islega rakin fyrrnefnd réttarbót Eiríks.
Það bendir til að tengsl hafi verið milli
þessara ákvæða í raun. Þarna sést
einnig hvernig einskonar miðjuskiþt-
ing hefur verið á jörðum, sem helm-
ingarfélög voru gerð um. Við arfa-
skipti er oft talað um að einhver hafi
erft „alla hálfa jörðina".43 Hvernig Ing-
unn og Steindór leiðréttu „fjárskakk-
ann“, sem getið var í upphafsorðum
greinarinnar, er dæmi um þessa
skiptingu. Má segja að konur í helm-
36 SAGHIR