Sagnir - 01.04.1986, Page 60

Drepsóttir
Fjöldagröf. Fórnarlömb pesiarinnar í Tournai 1349, jarðseii ifjöldagrafreit. Mgndin er úrfrönsku hanúritifrá síðari hluta 14. aldar.
M
X Xargar drepsóttir hafa herjaö á
ísland í aldanna rás og þeirra fræg-
astar eru Plágan mikla 1402-04 og
Stórabóla 1707-09. Allgóöar heimild-
ir eru til um Stórubólu, einkum mann-
fall af völdum hennar, en minna er vit-
að um Pláguna miklu. Einu rituöu
heimildir, sem varöveist hafa um
hana, eru nokkrar annálagreinar, tvö
heitbréf og slæöingur af gjafabréfum.
Raunar er getiö tveggja sótta í annál-
um undir nafninu plága, en enn fá-
tæklegri heimildir eru um þá síðari,
sem geisaði hér 1494-95.
En þótt fátt sé vitað meö vissu um
plágurnar á 15. öld, geymdust
minningar um þær, einkum þá fyrri,
meö þjóðinni. Munnmæli og seinni
tíma annálar hermdu, aö sóttin heföi
verið svo skæö, aö tveir þriöju hlutar
landsmanna hefðu farist, fjöldi bæja
lagst í eyði og auður safnast á fárra
hendur, því aö margir hefðu erft ætt-
ingja sína allt aö fjóröa lið.
Þegar fræðimenn á 20. öld fóru að
velta fyrir sér sannleiksgildi þessara
munnmæla, vöknuöu ýmsar spurn-
ingar. Var Plágan mikla sama sótt og
sú, sem geisað hafði í Evrópu hálfri
öld fyrr og fékk seinna nafnið Svarti-
dauði? Hvernig og hvaðan barst hún
til landsins? Var mannfallið eins gíf-
urlegt og sögur hermdu? Hversu
mikilli röskun olli þetta mannfall?
Menn hafa ekki verið á eitt sáttir um
svör eins og vonlegt er, þegar heim-
ildir skortir svo tilfinnanlega. Margir
hafa reynt að geta í eyðurnar og
verður hér reynt að tína til það helsta,
sem um Pláguna miklu hefur verið
ritað.
Svartidauði — pest
Sjúkdómur sá, sem geisaði í Evrópu
1347-51 og fékk síðar nafnið Svarti-
dauði, var svokölluð pest eða pesti-
lentia. Sjúkdómnum veldur sýkill,
sem lifir í flóm nagdýra og berst milli
þeirra með biti flónna. Þegar faraldur
gýs upp meðal dýranna og þau deyja
í stórum stíl, leita flærnar á aðra
hýsla, þar á meðal menn. Sú dýrateg-
und, sem er manninum langhættu-
legust að þessu leyti, er svarta rottan
(rattus rattus), vegna þess í hve nánu
sambýli við mannfólkið hún er yfirleitt.
Hún hafði numið land í álfunni á 13.
öld og það, ásamt auknum samskipt-
um Evrópumanna við Asíulönd, þar
sem pestin var landlæg, gerði að
verkum, að Svartidauði reið yfir um
miðja 14. öld. Pestin var síðan viðloð-
andi í Evrópu og þá einnig á Norður-
löndum, en hvarf þaðan upp úr alda-
mótunum 1700.
Mörgum getum hefur verið að því
leitt, hvers vegna pestin hvarf svo
gjörsamlega úr Evrópu. Líklegustu
skýringarnar eru taldar, að almennt
hreinlæti hafi aukist og ekki síst, að
snemma á 18. öld barst önnur rottu-
tegund til álfunnar, brúna rottan (rat-
tus norvegicus) og hún flæmdi svörtu
rottuna að mestu burt. Brúna rottan
lifir fjær h íbýlum manna og flær henn-
ar eru ekki eins skæðir smitberar og
flær svörtu rottunnar.
Pest lýsir sér með tvennum hætti í
mönnum: kýlapest og lungnapest.
Oftast byrjar faraldur með kýlapest,
sem getur aðeins smitast með flóabiti
og þá eingöngu í tengslum við farald-
ur í rottum. Síðan getur veikin breyst
í lungnapest og í þeirri mynd gengur
hún beint á milli manna. Lungnapest
er mun skæðari en kýlapest, undan-
tekningarlítið deyja þeir, sem veikjast
af henni.
58 SAQNIR