Sagnir - 01.04.1987, Page 26

Afmörkun og afbrigði
í þessari athugun eru tvö svæði
undir, að mörgu leyti ólík. Annars
vegar eru sjö hreppar í ísafjarðar-
sýslu þar sem sjávarfang skipti
töluverðu máli í afkomu bænda.
Þessir hreppar eru: Önundarfjörð-
ur, Súgandafjörður, Bolungarvík-
urhreppur, Skutulsfjörður, Eyrar-
sókn, Ögursveit og Vatnsfjarðar-
sveit. í þessum hreppum eru sam-
tals 116 lögbýli en 110 eru með í
útreikningunum. Hins vegar eru at-
hugaðir tveir hreppar í Eyjaf jarðar-
sýslu: Saurbæjarhreppur og Öngul-
staðahreppur. Vegna legu þeirra
langt frá sjó skipti sjávarfang litlu
sem engu um lífskjör hreppsbú-
anna. Af 77 býlum í þessum tveimur
hreppum er hér tekið mið af 71.
Forsendur þess að tólf býlum er
sleppt eru margvíslegar. í fjórum
tilvikum er sjálfsábúð og land-
skuldar og leiga því eðlilega ekki
getið. í þremur tilvikum sitja em-
bættismenn í léni sér að kostnaðar-
lausu. Þau tilfelli sem þá vantar á
eru jafnmargvísleg og þau eru
mörg, en sameiginlegt er að ekki er
að hafa um þau þær upplýsingar
sem sóst er eftir í þessari grein.
En ekki eru öll vafaatriði úr sögu
þó bæjunum hafi fækkað. Hvernig
á að komast yfir önnur atriði sem
kunna að hafa leitt til lækkunar á
landskuld og fækkunar leigukú-
gilda? Ekki er ólíklegt að margt
annað en fólksfækkun hafi haft
áhrif í sömu átt. Er þess oftlega
getið í Jarðabók Áma og Páls að
landskuld hafi verið niðursett
vegna skriðufalla t.d. eða annarra
jarðarskemmda og leigukúgildum
fækkað.7 Ef þess var jafnframt
getið hversu miklu sú lækkun nam,
var hún dregin frá landskuld og
leigum í jarðabókinni frá 1695.
Vafasamt getur verið að treysta
umsögnum ábúenda um lækkun
þessa. Nokkur dæmi eru um auð-
sæjar mótsagnir miðað við jarða-
bókina frá 1695. Á hinn bóginn er
ekki við neitt annað að miða og er
eðlilegt að hafa hliðsjón af þessum
umsögnum eins og kostur er. Þar
sem sjálfsábúð á hluta jarða var
nokkuð algeng var upphæðin í þeim
tilvikum framreiknuð í sömu hlut-
föllum.
Þannig eru áhrif mannfækkunar
af bólunnar völdum á landskuld og
leigur einangruð sem mest má
verða. Tvímælalaust er þó að það er
öldungis ómögulegt að aðgreina
„eðlileg” áhrif frá áhrifum Stóru-
bólu.
Einnig er rétt að taka vara fyrir
að alhæfa um of á landsvísu út frá
þeim niðurstöðum sem hér eru
festar á blað. Úrtakið er fulllítið til
að hafa almennt gildi en gefur vís-
bendingu um áhrif mannfallsins á
landskuld og leigur um land allt.
Harðindi og pestir
Til að grafast fyrir um áhrif ból-
unnar einnar á byrðar leiguliða
hefði þurft jarðabók frá árinu áður
en hún stakk sér niður. Ástæðan er
sú að síðustu ár 17. aldarinnar og
þau fyrstu á nýrri öld voru mjög
hörð. í ofanálag var fiskbrestur hér
við land þetta sama tímabil. Harðn-
andi veðurfar hefur haft áhrif á
ástand jarða. Þær hafa gengið úr
sér, leigufé hefur fækkað og land-
skuld lækkað svo sem sjá má við
lestur Jarðabókar þeirra legáta
Árna og Páls. Fiskbresturinn kann
einnig að hafa haft áhrif, einkum á
útvegsjörðunum á Vestfjarðasvæð-
inu. Á móti kemur að jarðabókin
sem miðað er við er frá 1695 og má
hugsanlega gera ráð fyrir að þá
þegar séu áhrif harðindanna farin
að koma í ljós. Ekki er ólíklegt talið
að nálægt 15 af hundraði íslendinga
hafi fallið í þessum harðindum.
Stórabóla kemur svo beint ofan í
þau og kunna áhrif hennar að hafa
verið meiri fyrir bragðið.
Stórfelld eyðing byggðar eftir
Stórubólu hefði skekkt nokkuð
myndina af breytingum á kjörum
einstakra leiguliða en meðaltal er,
eins og menn vita, varhugaverð
mælieining á kjör og lífsskilyrði
einstaklinga. Hins vegar féllu ekki
Mynd I Landskuld í einstökum hreppum
Landskuld reiknuð í álnum í hverjum hreppi fyrir sig. Varlega aetti að fara í að draga ályktanir af
þessum tölum en athyglisvert er þó hversu litlar breytingar verða í Ságandafirði miðað við t.d.
Vatnsfjarðarsveit. Hugsanlega veldur sjósókn einhverju um í Súgandafirði en i Vatnsfirði eru
þrjár jarðir i eyði, og í Eyrarsókn eru tveir bæir í eyði eftir bólu.
24 SAGNIR