Sagnir - 01.04.1987, Síða 53

voru kaupmenn skikkaðir til að sitja
í landinu allt árið og hús voru reist
fyrir þá í 25 kauphöfnum. Yfirbygg-
ing verslunarinnar var þannig stór-
aukin en öll stjórn var áfram í Kaup-
mannahöfn og þar voru allar meiri-
háttar ákvarðanir viðvíkjandi
versluninni og umsvifum krúnunn-
ar í íslensku atvinnulífi teknar.
Þessi undarlegi blendingur af efna-
hagslegri framfarahyggju og aftur-
haldssamri miðstýringu einvalds
konungs átti vafalaust þátt í því hve
Móðuharðindin voru íslendingum
erfið á árunum 1783-1785.
Til að byrja með gekk þessi kon-
ungsverslun mjög vel. Hún skilaði
miklum hagnaði árin 1776-1782. En
stjórnendur verslunarinnar í Kaup-
mannahöfn virðast ekki hafa skilið
meginástæðuna fyrir þessari vel-
gengni, sem var stórhækkað fisk-
verð í Evrópu vegna þess að fisk-
útflutningur stöðvaðist frá Norður-
Ameríku í kjölfar frelsisstríðsins
þar. 1783 dundu svo ósköpin yfir.
Friður komst á í Norður-Ameríku
og fiskur fór aftur að streyma
þaðan á markaði Evrópu með þeim
árangri að fiskur snarféll í verði.
Skaftáreldar hófust á íslandi, kjöt-
framleiðsla stórminnkaði og íslend-
ingar þurftu að borða miklu meir af
sjávarafurðum sínum en áður.
Raunar tók verslunin ekki tillit til
þessa síðara atriðis í upphafi og
flutti árið 1784 út mikið magn fisks
frá íslandi. En afleiðingin var samt
ótvíræð: íslenska konungsverslun-
in breyttist úr stórgróðafyrirtæki í
gjaldþrota fyrirtæki á örfáum ár-
um.
reiða fram.Skipin voru seld hér og
þar og reynt var að fá hina gömlu
starfsmenn verslunarinnar til að
kaupa húsin. Það gekk oft seint og
illa og þau fóru oft fyrir lítið fé.
Til að tryggja enn þá betur að ís-
landsverslunin héldist í höndum
danskra kaupmanna var ákveðið
árið 1787 að skip með íslenskar
afurðir innanborðs mættu aðeins
sigla til kaupstaða hans hátignar
Danakonungs í Danmörku eða
Noregi. Með öðrum orðum: Bein
verslun milli íslands og markaðs-
svæða landsins erlendis var
bönnuð. Á þann hátt var stórlega
dregið úr líkum þess að innlend
verslunarstétt myndaðist á íslandi.
Hið svonefnda afnám einokunar-
verslunarinnar 1787 gekk þannig á
flestan hátt þvert á hugmyndir
Línurit I. Verðlagsþróun skreiðar og korns.
manna eins og Skúla Magnússonar,
sem vildi færa verslunina og versl-
unargróðann inn í landið eins og
fyrr hefur verið vikið að. Einnig
hefur honum og sennilega fleiri ís-
lendingum þótt sárt að sjá nær allar
tilraunir dönsku krúnunnar til að
umbylta íslensku atvinnulífi hverfa
eins og dögg fyrir sólu.
Árið 1816 var bein verslun milli
íslands og erlendra markaðslanda
þess leyfð en með ströngum skil-
yrðum. Mjög háir tollar voru lagðir
á slíka verslun þannig að hún var í
reynd lítið stunduð. Utanríkis-
verslun íslands var þannig bundin
við borgara Danmerkur þangað til
verslunarfrelsi var innleitt á
árunum 1854-1855. Þá gat innlend
verslunarstétt farið að eflast að ráði
og gerði það smám saman.
Afnám einokunarverslun-
ar 1787 og framhald
verslunaráþjánar.
Ástæðurnar fyrir svonefndu af-
námi einokunarverslunarinnar
1787 hefur hingað til einhliða verið
útskýrð með vaxandi frjálslyndis-
hugmyndum í Danmörku. Þessi
skýring er vafalaust rétt að hluta en
önnur skýring er ekki síður rétt,
nefnilega sú einfalda staðreynd að
íslenska konungsverslunin með
öllum sínum skipum, duggum og
húsum var gjaldþrota og til að
endurreisa hana hefði konungs-
sjóður þurft að leggja fram mikið
fé. Þetta fé voru konunglegu
embættismennirnir ekki fúsir til að
1720 1730 1740 1750 1760 1770 1780 1790
Línurit II. Vöruskiptakjör kaupmanna 1723-1787.
SAGNIR 51