Sagnir - 01.04.1987, Side 59

Tóbak fyrir ull
Á þessi lognmolla í kringum sýslu-
mennina sér þá einföldu skýringu
að ekkert var verslað á laun við
ísland á seinni hluta 18. aldar?
Ég hafna þeirri skýringu. Það er
alveg ljóst að launverslun var
jafnan á milli íslendinga og er-
lendra sjómanna.29 í tilskipunum
sem Danakonungar gáfu út um
málið á árunum 1740 til 1780 var
talið víst að einhver launverslun
ætti sér stað við ísland. Kaupmenn
áttu það til að kvarta mjög undan
henni og þeir sem spurðir voru álits
voru þeirrar skoðunar að lands-
menn skiptu við fleiri útlendinga en
einokunarkaupmenn. Thodal stift-
amtmaður taldi svo vera árið 1774,
en hann gerði jafnframt sem minnst
úr öllu saman. Landsnefndin fyrri
sagði íslendinga eiga „lítilsháttar
vöruskipti á smánauðsynjum” við
hollenska, enska, franska og þýska
sjómenn.30 Athyglisvert er að
landsnefndarmenn töldu það með
mikilvægari verkefnum sínum að
„Tryggja verzlunina gegn ágangi
erlendra rnanna.’01 Og ekki
ómerkari maður en Pontoppidan
forstjóri konungsverslunarinnar
síðari frá 1781 til 1787, sagði að
danskir kaupmenn hefðu orðið að
kaupa ullarvörur af íslendingum
því annars hefðu þær verið notaðar
í leyniviðskiptunum.32 En íslend-
ingarnir þrír, sem Erlendur sýslu-
maður dæmdi fyrir launverslun
1768, eru væntanlega góðir fulltrú-
ar fyrir þá sem stóðu í þessum við-
skiptum. Fyrir ullarvettlinga komu
önglar eða tóbak.
Lokavers
Líklega sá Skúli Magnússon laun-
verslun Norðlendinga og holl
enskra duggara í hillingum árið
1784. Mér þykir sennilegast að þar
hafi farið fram smáviðskipti eins og
þau sem tíðkuðust jafnan á tíma-
bilinu. En Ijóst er að hollensku reið-
ararnir breyttu um stefnu gagnvart
launverslun eftir áföllin um 1740.
Skipin voru í hættu vegna hennar og
útgjaldaliðir í bókhaldinu hækkuðu
umfram nauðsyn. Árið 1762 reyndu
þeir að stemma stigu við launversl-
uninni. Það eina sem við vitum með
vissu um framhaldið er að hollensk-
ir sjómenn voru viðriðnir leyni-
verslun þegar Erlendur sýslumaður
ísfirðinga dæmdi þremenningana
árið 1768.
Erlendur var annar tveggja sýslu-
manna sem dæmdu menn fyrir
launverslun á tímabilinu. Hinn var
Skúli Magnússon. Hann fékk verð-
laun frá Kaupmannahöfn fyrir af-
rekið; alþingi sá til þess að Erlendur
tapaði ærnu fé á uppátækinu. Aðrir
sýslumenn létu launverslun sig
engu varða þrátt fyrir brýningar og
hótanir konungsvaldsins.
Konungur beitti Hollendinga
hörku í upphafi tímabilsins, en
þegar kom að Frökkum 1765
reyndust tilskipanir léttvægar.
Launverslun var áhyggjuefni, þó
ekki svo mikið að vert væri að
stofna vináttu við önnur ríki í hættu
vegna hennar. Og hverju skipti
launverslunin svo sem?
íslendingar seldu erlendum sjó-
mönnum ullarvörur og fengu í stað-
inn munaðarvarning, og báðir undu
glaðir við sitt. Duggurunum varð
ekki alveg eins kalt næst er þeir
stóðu við skakið og íslendingar gátu
yljað sér við brennivínstár eða tekið
hressilega í nefið. Þeir sem báru
skarðan hlut frá borði eftir við-
skiptin voru einokunarkaupmenn.
Þeim tókst ekki að koma í veg fyrir
launverslun og hún þreifst áfram
hvað sem leið kvörtunum þeirra og
áhyggjum.
Maður er nefndur Pétur; hann bjó undir Heiði á Langanesi;
það var um miðja átjándu öld. Pétur var vel fjáður og græddi fé af
kaupskap við Hollendinga. Til þess vann hann og lét vinna mikið
duggaraband. Því var hann kallaður Prjóna-Pétur.
Tilvísanir
1 Skúli Magnússon: „Fyrsti viðbætir
til sveitabóndans.” Rit þess íslenzka
Lærdóms-Lista Félags 5 (1784), 145-6.
2 Sveinbjörn Rafnsson: „Ritfregn,”
Saga 22 (Rv. 1984), 278.
3 Lýður Björnsson: Skúli fógeti (Rv.
1966), 18-19.
4 JónJ. Aðils: Einokunarverzlun Dana
á íslandi 1602-1787 (Rv. 1919), 611.
5 Gísli Gunnarsson: Monopoly Trade
and Economic Stagnation. Studies in
the Foreign Trade of lceland
1602-1787 (Lund 1983), 49-50.
6 Lovsamling for Island II 1721-1748
(Kbh., 1853), 337-8.
7 JónJ. Aðils: Einokunarverzlun, 611.
8 Lovsamling for IslandUl 1749-1772,
(Kh. 1854), 5-6.
9 Jón J. Aðils: Einokunarverzlun, 611
10 Thomas, Marie Simon: Onze
Ijslandsvaarders in de 17de en 18de
eeuw (Amsterdam 1935), 220.
11 Thomas, Marie Simon, 220-21.
12 Thomas, Marie Simon, 260.
13 Jón J.Aðils: Einokunarverzlun, 612.
14 Lovsamling III, 540-44.
15 Norborg, Lars-Arne og Sjöstedt,
Lennart: Grannlándemas Historia
(Arlöv 1981), 120.
16 Lovsamling III, 564-6.
17 Lovsamling III, 545-7.
18 Lovsamlingfor Island IV, 1773-1784
(Kh. 1854), 226-7.
19 Lovsamling III, 556.
20 Alþingisbœkur íslands XV
1766-1780 (Rv. 1982), 84-5,145-6.
21 AlþingisbœkuríslandsXW 146.
22 Alþingisbcekuríslands XV 161.
23 AlþingisbcekuríslandsXV, 161-2.
24 Jón J. Aðils: Einokunarverzlun, 240-
44.
25 Alþingisbcekur íslands XIII, 1741-
1750, (Rv„ 1973), 37.
26 Jón Jónsson /Aðils/: Skúli Magnús-
son landfógetiiRv. 1911), 45.
27 Lovsamling IV, 230.; Alþingisbcekur
XIII, 129.
28 AlþingisbcekurXIII, 136.
29 Gísl Gunnarsson, 349.
30 Jón J.Aðils: Einokunarverzlun, 612-
14.
31 Jón Eiríksson: Forspjall, Ferðabók
Ólafs Olaviusar, (Rv. 1964) 64.
32 Gísli Gunnarsson, 3147-8.
33 íslenzkar þjóðsögur og œvintýri IV,
safnað hefur Jón Árnason, Árni
Böðvarsson og Bjarni Vilhjálmsson
önnuðust útgáfuna (Rv. 1956), 235-6,
187-8.
SAGNIR 57