Sagnir - 01.04.1987, Page 69

nægar vörubirgðir til sölu jafnt
vetur sem sumar. Hann skyldi bera
fjórðung kostnaðar og njóta arðs í
sama hlutfalli af verslun og út-
gerð.30
Verslunarrekstur Surbecks var
sérlega illa þokkaður af Eyjamönn-
um. Kærðu þeir til höfuðsmanns
árið 1583
yfir dýrtíð og höftum, sem
þróuðust í skjóli konungsversl-
unarinnar. Háu verðlagi á inn-
fluttri vöru, miðað við annars
staðar á landinu, en fiskverði
haldið niðri. Konungsfulltrúi
búinn að taka ýmsar hefð-
bundnar nytjar undan eyja-
jörðunum og þeim bannað að
róa á eigin vegum. Telja þeir
sig svo hart leikna að haldist
þessar álögur og harðræði, sjái
þeir ekki annað en að Vest-
mannaeyjar fari nær í eyði.31
Mestöll viðskipti eyjamanna voru
lánsverslun, eins og venja var í
landinu, en þeir fengu eingöngu að
versla í svonefndu einkaupi (smá-
sölu), en ekki hundraðskaupi (heild-
sölu) og olli þetta hærra vöruverði
en annars hefði orðið.32
Yfirgangur kaupmannanna var
með ólíkindum. Sést það m.a. á dómi
frá árinu 1628, þegar dæmdur var
af aukahlutur sem settur hafði
verið á konungsbátana „án alls
réttar og löglegrar skyldu.”33
Tómur, eins og aukahluturinn var
nefndur, átti að koma upp í útgerð-
Tilvísanir
1 íslenzktfombréfasafn IV (Kh. 1897),
324-325; Björn Þorsteinsson: Enska
öldin í sögu íslendinga (Rv. 1970), 55.
2 Björn Þorsteinsson: „Hvers vegna
ekkert atvinnuskipt þéttbýli á Is-
landi á miðöldum?” Landnámlngólfs.
Nýtt safn til sögu þess. 2 (Rv. 1985),
132.
3 Páll Eggert Ólason: Menn og
menntir III (Rv. 1924), 72.
4 ísl. fombréfasafn X (Rv. 1911-21),
711-712.
5 JónJ.Aöils.EinokunarverzlunDanaá
íslandi 1602-1787 (Rv. 1919), 11;
Sigfús M. Johnsen: Saga Vestmanna-
eyja II )Rv. 1946), 167.
6 ísl.fombréfasafn VI (Rv. 1900-1904),
702-705.
7 Jón J. Aðils, 28.
8 ísl.fombréfasafnXl(Rv. 1915-1925),
180-182.
arkostnað konungsbátanna. Við-
gekkst hann þó ennþá tæpum 30
árum seinna.34
Ekki var framkvæmdum í þágu
byggðarlagsins fyrir að fara. Kaup-
mannsþjónar höfðu yfir góðum
húsakynnum að ráða fyrir sig og
verslunina, en annað var látið
dankast. Báta þurfti þó að endur-
nýja, en ekki fóru Danir í ævintýra-
legri útgerð en með tólfæringa.
Hafa þeir gert sig ánægða meðan
afraksturinn, sem vitaskuld fór
allur beint í eyðsluhít lénsherranna,
var viðunanlegur.
Til var þó maður sem ekki lét
dönsku kaupmennina kúga sig. Var
það séra Ormur Ófeigsson annar
Eyjaprestanna. Þótti prestur sýna
kaupmönnum hina mestu fyrirlitn-
ingu og kærðu þeir hann, árið 1607.
Var hann sakaður um margs konar
óhæfu í embætti, launverslun og
skuldseigju við verslunina. Gekk
hann svo langt í að sýna vanþóknun
á kaupmönnum, að hann vék sér eitt
sinn að matreiðslumanni þeirra við
vinnu sína og tók út „sine hemme-
lige ting” og pissaði á hann.3S Varla
er hægt að mæla yfirgangi prests-
ins bót, en ósjálfrátt hvarflar að
manni að fleiri hefðu mátt vera
virkari í baráttunni gegn kúgun
hinna dönsku.
Að lokum
Það var engin tilviljun að verslun-
arkandídatar konungs fengu að
9 Gísli Gunnarsson: Monopoly Trade
and Economic Stagnation: Studies in
the Foreign Trade of Iceland 1602-
1787 (Lund 1983), 154.
10 Páll Eggert Ólason, 72.
11 Páll Eggert Ólason, 72.
12 Páll Eggert Ólason, 5-33.
13 JönJ. Aðils, 31-39.
14 ísl. fombréfasafn, XII (Rv. 1923-
1932), 476-477.
15 ísl.fombréfasafn XII, 350.
16 ísl.fombréfasafn XII, 476-477.
17 ísl. fombréfasafn XIII (Rv. 1933-
1939), 593.
18 ísl. fombréfasafn XIV (Rv. 1944-
1949), 79-80.
19 ísl.fombréfasafn XV (Rv. 1947-1950),
389-390 og 395-398.
20 Sigfús M. Johnsen, 183-184.
spreyta sig í Vestmannaeyjum eftir
ófarirnar með landið allt. Þarna
voru til staðar náttúruauðlindir og
samfélag sem allt átti undir léns-
herra að sækja.
Einangrun Eyjanna hefur vafa-
laust haft sitt að segja um afskipta-
leysi íslenskra ráðamanna sem
virðast ekki hafa séð neitt athuga-
vert við vetursetu og valdníðslu
hinna útlendu kaupmannsþjóna á
staðnum. Hefir þeim ef til vill þótt
skömminni skárra að hafa þar kon-
ungsmenn en Englendinga, enda
sýnilega lítil hætta á óæskilegum
framförum í sjávarútvegi á staðn-
um. Þeir hafa jafnvel ekki talið
Eyjarnar innan afskiptasvæðis síns
þar sem þær voru í eigu konungs-
valdsins.
Að öllum líkindum hafa lands-
menn ekki gert sér grein fyrir því
að þarna var rekin tilraunastöð,
sem þjálfaði danska einokunar-
kaupmenn í því að kanna og reyna
hvað langt væri hægt að ganga á
hlut þeirra.
Eyjarnar var nokkuð auðvelt að
verja fyrir óviðkomandi ágangi og
koma í veg fyrir að þeir sem sóttu
hinn eftirsótta sjávarafla á miðin
færðu hann ekki í „réttan” stað.
Þeir höfðu því æfinguna þegar
hinni illræmdu kaupsvæðaverslun
var komið á í landinu. Að fenginni
reynslu í Vestmannaeyjum, hafa
kaupmenn talið að þetta væri
hentugur og arðbær háttur til að
reka íslandsverslun.
21 Sigfús M. Johnsen, 83-84.
22 Jón J. Aðils, 47-49.
23 Páll Eggert Ólason, 121-124; Sigfús
M. Johnsen, 185-189.
24 Sigfús M. Johnsen, 190.
25 Páll Eggert Ólason, 124-125.
26 Gísli Gunnarsson, 53-54.
27 Jón J. Aðils, 261.
28 Jón J. Aðils, 121.
29 Gísli Gunnarsson, 55-56; Jón J. Aðils,
132.
30 ísl.fombréfasafn XV, 389-390.
31 Alþingisbœkuríslands 11(1582-1589),
32-34.
32 Jón J. Aðils, 121.
33 AlþingisbœkurV (1620-1639), 166.
34 Alþingisbœkur VI (1640-1662), 310-
311.
35 AlþingisbækurIV (1606-1619), 60-67.
SAGNIR 67