Sagnir - 01.04.1987, Blaðsíða 86

84 SAGNIR
greinina í heftinu, „Helmingarfélög
hjóna á miðöldum”. Þessi réttar-
sögulega athugun mun sprottin af
því sagnfræðinámskeiði í HÍ sem
áður getur. Athugunin beinist að því
hvort túlka megi tilkomu þess
forms hjúskaparsamninga sem
kallaðist helmingarfélag, einkum
frá 15. öld að telja, sem skref í átt til
aukins jafnréttis kynjanna svo sem
Arnór Sigurjónsson hefur hallast
að. í þessu sambandi gerir höfundur
ítarlega úttekt á þeim dæmum um
helmingarfélög hjóna sem finnast í
Fombréfasafni. Eins og heimilda-
kosti er háttað, er hér um æðiflókið
úrlausnarefni að ræða; en ég fæ
ekki betur séð en Hrefna haldi
mætavel á því og færi traust rök að
niðurstöðu sinni, þ.e. að samningar
um helmingaskipti eigna milli
hjóna hafi verið bundnir við auð-
ugustu stéttir landsins og stuðlað að
því að tryggja erfingjum fremur en
eiginkonum aukinn umráðarétt.
Það treystir þessa niðurstöðu að
samanburður er gerður við önnur
Norðurlönd.
Frekari vitneskju um ríkjandi
viðhorf til kvenna, eins og þau
birtast í „normatífum” heimildum,
veitir Þórunn Valdimarsdóttir, í
greininni „Dyggðaspegill”. Hér
ræðir um samnefnt siðarit, samið af
þýskum siðbótarpresti seint á 16.
öld og þýtt á íslensku um 1640. Þar
sem þýðingin komst aldrei á prent,
er vel til fundið hjá Þórunni að gera
grein fyrir inntaki ritsins og þeim
lífsreglum sem það leggur „guð-
hræddum meyjum og kvenpersón-
um.” Dyggðir spegilsins tengir Þór-
unn svo við ýmsa drætti í íslenskri
samfélagsgerð. Tvær missagnir
hafa hér slæðst með: Stóridómur er
sagður settur 1563 en á að vera 1564
(ef miðað er við samþykkt Alþingis)
eða 1565 (sé miðað við staðfestingu
konungs). (S. 47, 3. dálkur.) Á sama
stað segir: „Þar sem lágmarkseign
var skilyrði fyrir hjúskap mátti stór
hluti kvenna ekki giftast.” í reynd
réð efnahagsleg/félagsleg staða
miklu um giftingarmöguleika fólks
en eftir lögtöku Jónsbókar giltu
ekki nein ákvæði um tiltekið eignar-
mark sem hjúskaparskilyrði. (Sjá
Gísli Gunnarsson: Nuptiality and
Fertility in Iceland’s Demographic
History (Lund 1982), 9-14.)
Þessar þrjár síðastnefndu
greinar eru gott innlegg í umræðu
síðustu ára um stöðu kvenna á
miðöldum. Drepsóttir 15. aldar sem
Kristín Bjarnadóttir gerir að um-
ræðuefni munu aftur á móti ekki
hafa farið í kyngreinarálit! Höf-
undur kveðst hér ætla að tína til
„það helsta sem um Pláguna miklu
hefur verið ritað.” (S. 58.) Greinin
gefur yfirlit yfir stöðu rannsókna á
þessu efni (í þessu sambandi hefði
verið vert að geta hins alþýðlega
rits Siglaugs Brynleifssonar: Svarti
dauði. Rv. 1970) og rekur meining-
armun fræðimanna varðandi upp-
runa og eðli sóttarinnar. En Kristín
leggur líka sjálfstætt mat á ýmis
álitamál, m.a. með hliðsjón af ný-
legum rannsóknum norskra sagn-
fræðinga á eðli og áhrifum pestar-
innar þar í landi. Hvað mannfall af
völdum plágunnar 1402-04 áhrærir,
þá hallast Kristín að því að Jón
Steffensen hafi vanmetið það (skv.
ágiskun hans ætti um þriðjungur
landsmanna að hafa fallið). Mat sitt
byggir hún þó að hætti Jóns á sam-
anburði við það sem gerst er vitað
um manndauða í Stórubólu. Ég er
vantrúaður á að mikið sé leggjandi
upp úr slíkum samanburði, til þess
eru sóttirnar í eðli sínu of ólíkar. Til
þess að fara nærri um mannfall í
svartadauða væri sennilega væn-
legra að hafa hliðsjón af niðurstöð-
um rannsókna á banaferli plágunn-
ar í norðvestanverðri Evrópu á 17.-
18. öld: frá þessum tíma eru tiltæk-
ar tölulegar upplýsingar sem væru
fróðlegar til samanburðar við þær
reikulu ágiskunartölur sem fram
hafa komið í svartadauðafræðum
okkar.
Enn er ógetið þriggja greina sem
hér verða, rúmsins vegna, að liggja í
þagnargildi. En ég get ekki látið hjá
líða að minna lesendur á „Skrá um
lokaritgerðir í sagnfræði (við HÍ)
árin 1977-1985”. Fyrir rannsóknar-
menn er góður fengur að þessari
skrá og hún er auk þess ekki ómerk
heimild um hugðarefni íslenskra
háskólasagnfræðinga undanfarin
ár.
Niðurstaða mín er sú að 7. ár-
gangur Sagna beri aðstandendum
gott vitni. Efni hans vekur áhuga og
umfjöllun efnis er vönduð án þess
að hún íþyngi almennum lesanda.
Myndefni og uppsetning laða líka
eindregið til lestrar. Frágangur er
yfirleitt svo góður að það sæmir
varla að hafa orð á þeim örfáu
hnökrum sem þar finnast á.