Morgunblaðið - 26.11.2011, Blaðsíða 29

29
MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 26. NÓVEMBER 2011
Undanfarið hefur
farið fram umræða í
fjölmiðlum varðandi
fyrirbæri sem nefnist
„falskar minningar“.
Umræðan beinist að
því sem mundi flokk-
ast sem persónulegar
minningar og sem slík-
ar eru þær geymdar í
reynslu- og atvika-
minni einstaklingsins.
Þess háttar minningar
vísa til ákveðins staðar í tilgreindum
tíma og rúmi – og þær tengjast
gjarnan tilfinningum. Þetta er því
ekki efnisminni sem vísar til þekk-
ingar og staðreynda.
Minnið er ekki líffæri eins og
hjarta og heili, og minningar eru sí-
breytilegar, en það á einkum við um
persónulegar minningar. Í nánast
hvert skipti sem minning er kölluð
fram breytist hún og litast, meðal
annars af hugarástandi okkar, þann-
ig að sumar minningar okkar eru í
stöðugri endurnýjun og þær hafa
mikla aðlögunarhæfni. Sögur sem
við heyrum og lýsingar á fyr-
irbærum geta orðið okkur svo ljóslif-
andi fyrir hugskotssjónum að við
förum að upplifa þær sem eigin
reynslu.
Mig langar að greina hér frá
tveimur sögum úr starfi mínu og
einni frá því að ég upplifði falska
minningu vinkonu minnar, sem sjálf
áttaði sig skyndilega á því að minn-
ing hennar gat ekki staðist. Hún var
að útlista fyrir mér hvað hún væri
bílveik þegar hún færi í rútu í sveit-
ina. Í miðri frásögninni segir hún allt
í einu: Var þetta annars hún Lóa
systir? Ég fór aldrei í rútu því pabbi
var búinn að fá bíl þeg-
ar ég fór fyrst í sveit.
Sögur sjúklinga minna
voru eftirfarandi: Karl-
maðurinn var að rifja
upp samtal sem hann
hafi átt við vin sinn end-
ur fyrir löngu. Hann
lýsti umhverfinu þar
sem þeir voru staddir:
Sitrandi lækjarsprænu,
grænu kjarri og fugla-
söng. Hann áttaði sig
skyndilega á því að
hann hafði aldrei verið
á þessum stað að sum-
arlagi. Umhverfið hafði því snögg
hamskipti: Snjórinn féll í flygsum og
lækurinn var nú í klakaböndum. Í
þessum tveimur dæmum áttaði við-
komandi sig sjálfur á hinu brigðula
minni sínu með því að nota stað-
reyndaminnið sem studdist við tíma-
setningar. Síðasta dæmið varðar
konu sem tjáði mér að sér hefði verið
nauðgað þegar hún var 5 ára, þar
sem hún lá hjálparvana á grasflöt í
skemmtigarði að viðstöddum fjölda
fólks sem horfði á atburðinn án þess
að koma henni til bjargar.
Í fyrirlestrum mínum um Hið
brigðula minni hef ég gjarnan líkt
minninu við töfrateninginn gam-
alkunna þar sem hægt er að umsnúa
einstökum mislitum smákubbum
hans á ótal vegu án þess að kubb-
urinn sjálfur missi form sitt. Þessi
eini kubbur breytir þó öðrum litlum
kubbaeiningum samtímis og breytir
þannig litamynstri kubbsins alls.
Þetta er einmitt það sem gerist í
fölskum minningum: Umgjörðin ut-
an um fölsku minninguna er til, en
innihaldið hefur á einhvern hátt riðl-
ast
Hugtakið falskar minningar er
ekki nýtt af nálinni því að James
Deese ritaði um falskar minningar
þegar árið 1959. Elizabeth F. Loft-
us, prófessor í sálfræði og lögum, er
þó líklega þekktust þeirra sem ritað
hafa um falskar minningar. Hún hef-
ur frá árinu 1970 staðið fyrir rann-
sóknum á þessu fyrirbæri og ritað
um það fjölda vísindagreina og bóka.
Hún hefur einnig haft mikilvægu
hlutverki að gegna sem tilkvaddur
sérfræðingur í dómsmálum. Árið
1997 þegar grein hennar „Creating
False Memories“ birtist í Scientific
American hafði hún þegar ritað
fjölda bóka og vísindagreina um efn-
ið. Það er hins vegar Peter J. Freyd,
virtur prófessor í stærðfræði við Há-
skólann í Pennsylvaniu, sem kemur
fram með hugtakið False Memory
Syndrome eða Heilkennið falskar
minningar, sem verða síðar heiti
samtakanna FMSF (False Memory
Syndrome Foundation) sem stofnuð
voru árið 1992 og helga sig rann-
sóknum á fölskum minningum.
Margar rannsóknir hafa sýnt
hversu auðvelt það er að skapa
falskar minningar og er í því sam-
bandi þess getið að viðtalsmeðferð
sem miðar að því að grafa upp
gleymdar minningar úr fortíð ein-
staklingsins geti ýtt undir slíkar
minningar. Hér skal tekið fram að
það er engan veginn varpað rýrð á
sálræna viðtalsmeðferð sem unnin
er af fagmennsku og þekkingu þar
sem sjúklingurinn ræður ferð.
Elizabeth F. Loftus hefur eins og
áður er getið staðið fyrir vönduðum
og viðurkenndum rannsóknum á
brigðulleika minnisins. Hún hefur
bent á hversu varhugavert getur
verið að treysta minninu þegar kem-
ur að því að trúa gömlum og tilfinn-
ingablöndnum minningum. Hún seg-
ir m.a. árið 1995: Við lifum á
undarlegum og hættulegum tíma
sem í grundvallaratriðum minnir á
hysteríu og hjátrúarblandinn ofsa
nornaveiða 16. og 17. aldar. Karlar
og konur eru ákærð, yfirheyrð og
dæmd án nokkurrar sönnunar eða
vísbendingar um sekt aðra en vitn-
isburð ásakandans.
Fjöldi vísindamanna í dag notfær-
ir sér ný og næm mælitæki til að
kanna ekki aðeins heilastarf sem
byggist á starfsemi eða virkni heila-
vefja (með starfrænni segulómun)
heldur á hugsuninni sjálfri að með-
töldum minningunum, bæði raun-
verulegum minningum og fölskum
minningum. Í þessu sambandi vil ég
vísa í hausthefti tímaritsins „The
Brain“ 2010, en þar er að finna at-
hyglisverða grein eftir Kat McGow-
an, þar sem greint er frá nýjum
rannsóknum á minni og minningum.
Nafnið á greininni er Past Imperfect
sem er orðaleikur að því leyti að það
sameinar málfræðihugtakið þáliðin
tíð og fallvaltleika minnisins. Í grein-
inni segir m.a. frá rannsóknum og
aðferðum Alain Brunet, sálfræðings
við McGill-háskólann í Montreal, en
hann hefur sérhæft sig í meðferð við
áfallastreitu. Meðferð hans byggist
á þeirri kenningu Karim Nader,
einnig við McGill-háskólann, að
minningar okkar breytist í hvert
skipti sem við köllum þær fram.
Í umræddri grein eru gefin mörg
dæmi um líffræðilegar rannsóknir á
raunverulegum, sem og fölskum
minningum, en það er fyrir utan
ramma þessarar stuttu greinar að
skýra frá þeim. Það sem er að mínu
mati mikilvægast er að gera fólki
ljóst hversu skeikult og fljótandi
minnið er. Í þeim tilgangi hef ég kos-
ið að þýða nokkrar setningar (bls.
68) úr þessari grein: Þar til nýlega,
var álitið að langtíma minningar
væru greyptar eða ritaðar inn í heil-
ann og væru þannig varanlegar og
óumbreytanlegar. Nú er að koma í
ljós, og kemur á óvart, að minningar
eru brothættar og í hæsta máta líf-
legar (dynamic) … Í heila öld hafa
menn talið að minnið og minning-
arnar væru fastnjörvaðar niður í
heilanum … Þvert á móti er unnt að
hagræða þeim og umskrifa – maður
getur bætt inn fölskum upplýs-
ingum, styrkt minninguna, veikt
minninguna, og mögulega látið hana
hverfa … Þessi nýi skilningur og
þekking grafa einnig óhjákvæmilega
undan framburði vitna í dóms-
málum, sannleiksgildi ævisagna, og
okkar helgustu minningum. Það
virðist sem í hvert skipti sem við
köllum fram minningu bætum við í
hana nýjum smáatriðum, skyggjum
staðreyndir, snyrtum minninguna
til, snúum upp á hana og klípum af
henni. Án þess að vera meðvituð um,
erum við stöðugt að endurrita lífs-
hlaup okkar. Það hefur komið í ljós
að minnið á ótrúlega margt sameig-
inlegt með ímyndunaraflinu í því að
töfra fram heima sem aldrei voru til
fyrr en hugur okkar skapaði þá.
Ítarlegri útgáfu þessarar greinar
má finna á mbl.is
Meira: mbl.is/greinar
Eftir Þuríði Rúrí
Jónsdóttur »Minnið er ekki
líffæri eins og
hjarta og heili, og
minningar eru síbreyti-
legar, en það á einkum
við um persónulegar
minningar.
Þuríður Rúrí
Jónsdóttir
Höfundur er sérfræðingur í klínískri
sálfræði og doktor í taugasálfræði.
Falskar minningar frá
sjónarhóli taugasálfræðings
Dimittering Þessar hressu stelpur máluðu bæinn rauðan í gær, klæddar sem fígúrur úr leiknum vinsæla Angry Birds, en þær hyggja á útskrift úr Flensborg fyrir jólin.
Ómar