Læknablaðið - 15.07.2005, Qupperneq 49

UMRÆÐA & FRÉTTIR / HUGÐAREFNI
Heitar laugar á íslandi til
forna
Jarðhiti hefur verið notaður á íslandi til þvotta
og baða eins lengi og sögur herma. Rómversk
baðmenning hefur vafalaust borist til Norðurlanda
með víkingum og pílagrímum og íslendingar átt
auðvelt með að tileinka sér hana vegna jarðhitans.
Fjöldi lauga og tíðar laugaferðir sem getið er um
í íslendingasögum, Sturlungu og Biskupasögum
benda til að þrifnaður hafi verið í hávegum hafður
á söguöld og lengur eða þar til kirkjan náði tökum
á lífi og siðum Islendinga. Seinni tíma heimildir
lýsa vanræktum böðum og laugum sem spilltust
smám saman (1, 2,3).
Lághitasvæði eru talin um 250 á íslandi og er
rennsli linda og varmaafl langmest í Arnessýslu og
Borgarfirði (4). Þórvaldur Thoroddsen telur upp
nær 700 hveri og laugar á Islandi og eru flestar í
áðurnefndum sýslum, en fæstar á Austurlandi (3).
A meðfylgjandi korti sést staðsetning þeirra
lauga og baða sem sögur herma að notuð hafa
verið til þrifnaðar frá alda öðli.
Fyrsta laug sem getið er um á íslandi er í
Reykholti. Landnáma getur hennar í tengslum við
dramatíska ástarsögu sem hljóðar svo:
Hallbjörn, sonur Odds frá Kiðabergi Hallkels-
sonar, bróður Ketilbjarnar inns gamla, fékk
Hallgerðar dóttur Tungu-Odds. Þau voru með
Oddi inn fyrsta vetur. Þar var Snæbjörn galti.
Óástúðlegt var með þeim hjónum. Hallbjörn bjó
för sína um vorit at fardögum. En er hann var at
búnaði fór Oddr frá húsi til laugar í Reykjaholt.
Þar váru sauðahús hans. Vildi hann ei vera við,
er Hallbjörn færi, því at hann grunaði, hvort
Hallgerðr mundi fara vilja með honum. Oddr
hafði jafnan bætt um með þeim. Þá er Hallbjörn
hafði lagt á hesta þeirra, gekk hann til dyngju, ok
sat Hallgerðr á palli ok greiddi sér. Hárit féll unr
alla hana ok niðr á gólfit. Hún hefur kvenna best
verit hærð á íslandi með Hallgerði snúinbrók.
Hallbjörn bað hana upp standa ok fara. Hún sat
ok þagði. Þá tók hann til hennar, ok lyftist hún
ekki. Þrisvar fór svo. Hallbjörn nam staðar fyrir
henni ok kvað vísu.“ Þar lýsir hann ást sinni og
harmi. „Eftir þat snaraði hann hárit um hönd
sér ok vildi kippa henni af pallinum en hún sat
ok veikst ekki. Eftir þat brá hann sverði ok hjó
af henni höfuðit. Gekk þá út ok reið í burt ...
Snæbjörn var á Kjalvararstöðum, ok sendi Oddr
honum mann. Bað hann sjá fyrir reiðinni.
Snæbjörn felldi Hallbjörn við Hallbjamarvörður (5).
Snorralaug er frægust laug á íslandi vegna ald-
urs og gerðar, eignuð Snorra Sturlusyni sem sagnir
herma að hafi látið gera laugina í þeirri mynd
sem hún er nú. Þótti hún besta laugin í dalnum og
voru þó baðlaugar þar næstuin á hverjum bæ (1).
Kristleifur á Stóra-Kroppi segir Þorstein föður
sinn á Húsafelli hafa hlaðið laugina upp að nýju
árið 1858 og lýsir henni rækilega (6).
Síðustu orð Egils Skallagrímssonar eru í sögunni
„vil ek fara til laugar“. Svo fór hann og fól silfur-
kistur Aðalsteins konungs. Bein hans voru grafin
upp og flutt í Mosfellskirkjugarð: „þau voru miklu
meiri en annarra manna bein. Hausinn var undar-
lega mikill og þungur, allur báróttur utan.“
Við axarhögg „hvítnaði hann, en ekki dalaði
né sprakk“(7). Vísindamenn telja Egil hafa haft
Pagets sjúkdóm (8, 9). Beinþykknun fylgja gigtar-
verkir og hefur Agli þótt gott að baka sig í heitri
laug og notað laugarferðina sem yfirskyn þegar
hann fól silfrið. Ekki er vitað hvar laug Mosfellinga
var.
Laxdæla segir frá örlagaríkum stefnumótum
Kjartans og Guðrúnar í Sælingsdalslaug.
Jón Þorsteinsson
Höfundur er gigtarlæknir.
Snorralaug í Reykholti.
Læknablaðið 2005/91 617