Þjóðlíf - 01.07.1988, Blaðsíða 36

ÞJÓÐFÉLAGSMÁL
Einar Heimisson skrifar:
Voru andgyðingleg viðhorf
ríkjandi meðal Islendinga?
Nasistarnir komu upp í
bátinn
Okkur tókst að komast í fiskibát sem flutti
okkur til Svíþjóðar. Petta var að næturlagi og
ég man að nasistarnir komu upp í bátinn. En
sem betur fer fóru þeir ekki ofan í lestina þar
sem við leyndumst. Þá hefði auðvitað verið
úti um okkur. Börnin okkar, sem þá voru
orðin fjögur urðum við að skilja eftir; þau var
ekki hægt að taka með í bátnum. Þau voru
flutt á kaþólskt barnaheimili úti á eyjunni
Fjóni og voru þar öll styrjaldarárin.
Nærri má geta hvernig okkur leið að vita af
börnunum í landi hersetnu af nasistum. Ég
fékk vinnu sem barnfóstra á heimili efnaðs
fólks í Stokkhólmi en eiginmaður minn
stundaði skógarhögg. Það var vinna sem
ekki átti við hann og hann þjáðist mikið. I
Svíþjóð fæddist fimmta barn okkar, Annie,
sumarið 1944.
Þau voru öil enn á lífi. ..
Að stríðinu loknu héldum við rakleiðis til
Danmerkur til að reyna að hafa uppi á börn-
um okkar. Ég man að við reyndum í heilan
dag að ná símasambandi frá Kaupmanna-
höfn og út á Fjón, en það tókst ekki fyrr en
um miðnætti. Þá fréttum við loks að börn
okkar væru þar enn og öll á lífi. í rauninni var
það ótrúleg mildi að ekkert skyldi hafa hent
þau. Til þess að fá skömmtunarseðla handa
þeim eins og öðrum börnum varð að láta
skrá þau, og það hafði verið gert undir þeirra
raunverulegu, gyðinglegu nöfnum. Fólkið á
barnahælinu hafði einhvern veginn ekki
skynjað hættuna sem nafnið eitt setti börnin
í.
Við settumst síðan aftur að í Danmörku og
bjuggum þar fram til ársins 1955, að við
ákváðum loks að flytja á ný til Þýskalands.
Ekki fannst okkur koma til greina að flytja
aftur til Berlínar eins og ástand mála var þar.
Eiginmaður minn þráði að komast á ein-
hvern hlýjan stað og við ákváðum þess vegna
að fara til Konstanz, sem er alveg við sviss-
nesku landamærin. Þar höfðum við það
ágætt lengi vel.
Einhvern veginn þá trúðum við því samt
aldrei að það góða ástand gæti enst lengi.
Einhvern veginn fannst okkur að eitthvað
slæmt hlyti að henda okkur aftur. Sú varð
líka raunin að heilsuleysi tók að herja á okk-
ur bæði. Eiginmaður minn lést fyrir fimm
árum og síðan hef ég búið ein í Konstanz. Ég
kann ágætlega við mig í Þýskalandi og ber
ekki hatur til landsins og þjóðarinnar. Það
var ekki venjulegt fólk, ekki fólkið á götunni
sem olli ógæfunni á sínum tíma, það held ég
ekki. Það voru þessir villimenn og við verð-
um alltaf að gæta okkar á því að slíkir menn
komist ekki aftur til valda. Því hvað myndi
þá gerast; hvað myndi gerast í næsta stríði?"
Einar Heimisson
Saga Rottberger-hjónanna í Ijósi
Hin ótrúlega harka íslenskra stjórnvalda
gagnvart ofsóttu og hrjáðu fólki á fjórða ára-
tugnum hlýtur að vera eilíft rannsóknarefni
sagnfræðinga. Líkt og fram kemur af sögu
Rottberger-hjónanna voru íslendingar
miklu harðari og ósveigjanlegri í þessu efni
en t.d. Danir.
Ekki má gleyma þeirri staðreynd, að fjórði
áratugurinn var tími mikilla þrenginga í ís-
lensku þjóðfélagi og atvinnuleysi oft mikið.
Tortryggni gagnvart innflytjendum var af
þeirri ástæðu veruleg. En annars staðar í
Evrópu, t.d. í Danmörku, var efnahags-
ástandið tæpast miklu skárra þótt þar virðist
meiri miskunn hafa verið sýnd Gyðingum og
öðrum flóttamönnum, en á íslandi.
í raun má blinda íslenskra stjórnvalda á
seinni hluta fjórða áratugarins teljast með
ólíkindum; fregnir af skefjalausum ofsókn-
um og grimmd þýskra yfirvalda, virðast hafa
skipt þau litlu máli og engu breytt um af-
stöðu þeirra gagnvart hinu ofsótta fólki.
Kærur Iðnráðs
Rottberger-hjónin voru ekki einu Gyðing-
arnir sem tókst að komast til íslands en var
síðan vísað úr landi. Öðrum Gyðingi, Ernst
Prúller að nafni, sem einnig hafði stundað
leðuriðju var sömuleiðis vísað úr landi.
Þriðja Gyðingnum, sem sætt hafði kæru
vegna starfsemi sinnar á íslandi, Wilhelm
Beckmann, var hins vegar leyft að vera
áfram í landinu.
Eins og fram kemur í bók Dr. Þórs White-
heads, Stríði fyrir ströndum (Almenna
Bókafélagið 1985), hafði þetta fólk sætt kær-
um frá hendi Iðnráðs Reykjavíkur. Enginn
Gyðinganna hafði iðnréttindi og þeir voru
sakaðir um að taka vinnu og viðskipti frá
íslenskum iðnaðarmönnum. Líkt og fram
kemur í máli Olgu Rottberger í viðtali við
Þjóðlíf, þá vann samkeppnisaðili þeirra að
því að koma þeim úr landi. Fyrirtækið Leð-
uriðjan, sendi kæru þess efnis til lögreglu-
stjóra og er hún dagsett 9. febrúar 1937. Það
kann að þykja kaldhæðnislegt en í Þýska-
landi nasismans hófust ofsóknirnar gegn
Rottberger-hjónunum einnig á svipaðan
hátt. Samkeppnisaðili kærði þau til lögreglu.
Skriflegri beiðni um
dvalarleyfi hafnað
Líkt og fram kemur í máli Olgu Rottberger,
samtíma þeirra
ritaði Hans Rottberger Hermanni Jónassyni,
forsætis- og dómsmálaráðherra bréf sumarið
1937 og óskaði eftir því að dvalarleyfi sitt á
Islandi yrði framlengt. Þessari beiðni var
hafnað í bréfi frá dómsmálaráðherra 21. júlí
1937. Haustið 1937 mun þegar hafa staðið til
að flytja Rottberger úr landi með valdi, en
ekki orðið af aðgerðum. Honum var síðan
gefinn 19 daga frestur „til að koma starf-
rækslu sinni hér í bæ fyrir og undirbúa utan-
för sína“. Hans Rottberger þrjóskaðist hins
vegar við, og reyndi áfram að berjast fyrir því
að fá að vera áfram á Islandi. Mun hann hafa
sýnt stjórnvöldum nokkra óbilgirni og það
ekki hjálpað honum.
Vorið 1938 voru Rottberger-hjónin ásamt
börnum sínum flutt með lögregluvaldi úr
íbúð sinni á Holtsgötu að Gistiheimili Hjálp-
ræðishersins. Leðurverkstæðinu var lokað
og þau loks öll flutt í lögreglubíl um borð í
Brúarfoss.
íslensk stjórnvöld sýndu þá „mildi“ í máli
Rottberger — hjónanna að gefa þeim kost á
að beiðast hælis í Danmörku, en það munu
stjórnvöld ekki alltaf hafa gert. I bók Dr.
Þórs Whiteheads kemur fram að ungur Gyð-
ingur, Alfred Kempner, var rekinn úr landi í
maí 1938 og skipstjóra fyrirskipað að flytja
manninn beint til Þýskalands. Hendrik Ott-
ósson rithöfundur sem sjálfur barðist mjög
fyrir málum Gyðinga á íslandi og átti konu af
Gyðingaættum, vakti athygli á máli
Kempners sem og annarra Gyðinga í blaða-
grein, en orð hans virtust litlu breyta um
afstöðu stjórnvalda. Um örlög Alfreds
Kempners eftir nauðungarflutning hans til
Þýskalands er ekki vitað.
Stjórnvöld höfðu í
hyggju að vísa fólki
úr landi allt fram að
hersetu Breta
Móðir og bróðir Olgu Rottberger, Helene og
Hans Mann (Síðar Hans Mann Jakobsson)
komu til íslands haustið 1936. Samkvæmt
frásögn Dr. Þórs Whiteheads höfðu íslensk
stjórnvöld í hyggju að vísa þessu fólki úr
landi allt fram á vor 1940, og má það teljast
ótrúleg staðreynd í ljósi þeirra atburða sem
þá höfðu þegar orðið í Þýskalandi og annars
staðar í Evrópu og heimurinn hafði fengið
skýrar fréttir af.
34