Læknablaðið - 01.05.2015, Síða 44

276 LÆKNAblaðið 2015/101
U M F J Ö L L U N O G G R E I N A R
Þrjár vísindagreinar hafa birst eftir Aðal-
björgu Kristbjörnsdóttur doktorsnema í
lýðheilsufræðum og Vilhjálm Rafnsson
lækni og prófessor, sem er leiðbeinandi
hennar, um að tengsl séu á milli búsetu á
„háhitasvæðum“ og aukinnar áhættu að fá
krabbamein.1-3
Það er skylda vísindamanna á sviði
faraldsfræði að leggja hlutlægt mat á það
hvort rannsóknartilgáta uppfylli skilmerki
um orsakasamhengi,4,5 einnig hvort töl-
fræðileg fylgni geti verið tilviljanakennd
(spurious correlation),5-7 eða hvort truflandi
þættir (confounding factors),5-7 valvillur (sel-
ection biases)5-7 og tölfræðilegir veikleikar
séu fyrir hendi eins og þegar leitað er að
marktækum mun í undirhópum.5-7 Nokkuð
skortir á að þetta sé gert í ofangreindum
greinum sem er tilefni þessa bréfs.
Rannsóknartilgátan er ekki sannfær-
andi, en greinarhöfundar telja einna helst
að áhættan sé „geislunartengd“. Að radoni
undanskildu eru engir þekktir krabba-
meinsvaldar í þeim fjölmörgu efnum, sem
greinarhöfundar tilgreina að séu til staðar,
samkvæmt upplýsingum frá IARC, sem
er alþjóðastofnun sem hefur eftirlit með
slíku.8
Rannsóknir Geislavarna ríkisins og Ís-
lenskra orkurannsókna sýna að geislaálag
er óverulegt vegna radons hérlendis,9 einn-
ig í jarðhitaholum samkvæmt rannsóknum
Páls Einarssonar og samstarfsmanna hans,
sem mældu styrk radons í jarðhitavatni úr
sjö borholum á Suðurlandi samfellt í heilt
ár.10 Með öðrum orðum: radon í íslensku
jarðhitavatni er hverfandi lítið, þótt annað
sé gefið í skyn í greinunum.1-3 Ekki reyndist
vera aukin áhætta á lungnakrabbameini á
rannsóknarsvæðinu, jafnvel var hún minni
en á viðmiðunarsvæðunum (HR=0,8),2 en
það er eina krabbameinið sem hefur verið
tengt við radongeislun.8 Ekki varð heldur
aukning á bráðamergfrumuhvítblæði og
skjaldkirtilskrabbameini,2 sem eru öðrum
æxlum fremur tengd auknu geislaálagi.8
Íbúasvæði eftir jarðvarmastöðu
Tenging rannsóknanna við búsetu er vill-
andi. Sem dæmi má nefna er skilgreining
höfunda á háhitasvæðum ekki rétt,11 en
háhitasvæði eru skilgreind svo bæði hér-
lendis og erlendis að þar sé hiti á 1000 m
dýpi 200°C eða hærri, en ekki 150°C eins og
höfundar setja fram.1
Í fyrstu greininni1 bera höfundar saman
áhættuna hjá íbúum á „háhitasvæðum“ og
annars staðar á landinu, að höfuðborgar-
svæðinu og Reykjanesi undanskildu því
krabbameinstíðnin þar sé of há, en hún er
hærri þar en á „háhitasvæðum“ rannsókn-
arinnar. Höfundar skilgreina Hveragerði
og Skútustaðahrepp sem „háhitasvæði“.
Hveragerði er vissulega í jaðri háhitasvæðis,
en einungis hluti Skútustaðahrepps er það.
Marktæk aukning var hjá íbúum á „háhita-
svæðum“ að fá krabbamein og líkur taldar
benda til aukinnar áhættu á „geislunar-
tengdum krabbameinum.“
Í annarri greininni2 er tilgátan útvíkkuð.
Til rannsóknar eru íbúar með búsetu árið
1981 í sveitarfélögum sem höfðu fengið hita-
veitu árið 1972 eða fyrr. Jafnframt er tekið
fram að þau séu öll um miðbik landsins
og innan gosbeltisins. Bætt er við tveimur
byggðakjörnum, Húsavík og Selfossi ásamt
nokkrum fámennum sveitarfélögum.
Einnig er landinu skipt í svæði eftir aldri
berggrunnsins. Yngsti berggrunnurinn,
þar sem berg er yngra en 0,8 milljón ára, er
skilgreint sem „háhitasvæði“. Tvö viðmið-
unarsvæði eru valin, annars vegar „volgt“
svæði þar sem undirliggjandi berggrunnur
er sagður vera 0,8-3,3 milljón ára og hins
vegar „kalt“ svæði þar sem hann er sagður
vera eldri en 3,3 milljón ára. Hér kemur
fram enn einn galli, það er að blandað er
saman tveimur breytum, annars vegar hve
lengi íbúarnir höfðu búið við hitaveitu og
hins vegar hversu gömlum berggrunni
íbúasvæðið liggur á.
Þegar jarðfræðikort af Íslandi eru
skoðuð11 er ljóst að hluti „háhitasvæðisins“
hvílir ekki á yngsta berggrunninum, þar
með taldir stóru byggðakjarnarnir. „Volga“
viðmiðunarsvæðið nær í raun líka yfir allt
annað en sagt er í texta, bæði á Norður- og
Suðurlandi þar sem það teygir sig meðal
annars yfir jaðarsvæði gosbeltanna með
mjög ungu bergi og þaðan yfir í meira en
11 milljón ára gamalt berg. Innan þess er að
finna svæði með verulegum jarðvarma og
annars staðar köld jarðlög. „Volga“ viðmið-
unarsvæðið er sem sagt „hrærigrautur“ af
ungu og gömlu bergi.
Umfjöllun um jarðvarmatengda hita-
veitu er gölluð. Valið á ártalinu 1972 er
sérstakt, en Húsavík fékk hitaveitu það
ár. Á næstu 5-6 árum fékk fjöldi annarra
þéttbýlisstaða hitaveitu, til dæmis Akureyri,
„Háhitasvæði“ og krabbamein
Helgi
sigurðsson
Prófessor/yfirlæknir í
krabbameins-
lækningum,
læknadeild HÍ/
Landspítali
helgisi@landspitali.is
Ólafur G.
Flóvenz
dr. scient.
Forstjóri ÍSOR
og jarðeðlisfræðingur