Læknablaðið - 01.11.2014, Blaðsíða 30

598 LÆKNAblaðið 2014/100

S a G a l æ k n i S F R æ ð i n n a R
Það er komið á fjórða áratug síðan ég kom fyrst í þennan sal sem
ungur læknanemi. Á þeim tíma voru ekki miklar vísindarann­
sóknir stundaðar við læknadeild og ég efast um að aðrar deildir
Háskólans hafi gert mikið betur. Nýsköpun var sjaldan nefnd og
orðið vísaði helst til ryðgaðra síðutogara sem hétu nýsköpunar­
togarar og voru keyptir til landsins af nýsköpunarstjórninni strax
eftir stríð.
Ég minnist þess á námsárunum að hafa leitað með logandi ljósi
að einhverjum tækifærum til að komast í vísindarannsóknir á ein­
hverju sviði, mér var alveg sama hverju. Tækifærin voru ekki til
staðar. Það var ekkert í gangi.
Bandaríkjadvöl
Að loknu læknanámi fór ég til Bandaríkjanna, í Duke­háskólann í
Norður­Karólínu, í doktorsnám í lífeðlisfræði. Þetta var algjör um­
breyting. Þetta var vísindastofnun, þarna voru vísindarannsóknir
í hávegum hafðar og stundaðar af miklum krafti. Breytingin fólst
ekki bara í vísindastarfinu sem slíku.
Það sem sló mig einna mest var munurinn á sjálfstrausti manna.
Ef einhver kom með góða hugmynd við Háskóla Íslands á þessum
tíma sögðu menn: Þetta er prýðishugmynd, það hlýtur einhverjum
að hafa dottið þetta í hug í útlöndum áður. Í Bandaríkjunum var
þessu öfugt farið, þar voru vísindamennirnir sannfærðir um eigin
yfirburði og að okkar hugmyndir væru alltaf betri og frumlegri,
hvort sem það var nú raunin eða ekki.
Vísindastarfið á augndeild Duke­háskólasjúkrahússins var
gríðarlega öflugt og við vorum í fremstu röð í heiminum á okkar
sviði. Yfirlæknirinn Róbert Machemer (mynd 1) hafði þróað nýtt
svið skurðlækninga, svonefndar glerhlaupsaðgerðir,1 sem voru
hrein bylting í meðferð augnsjúkdóma og eru notaðar um allan
heim, þar á meðal hér í Reykjavík. Þannig var geysilega mikil ný­
sköpun sem fólst í rannsóknarstarfinu, ný tæki við augnaðgerðir
voru þróuð og prófuð, og alls konar ný þekking varð til.2
Þessi tækniþróun var þó ekki notuð til viðskiptalegrar nýsköp­
unar. Menn voru ekki að stofna fyrirtæki, taka einkaleyfi eða á
annan hátt að tryggja sér viðskiptalega hagsmuni á grundvelli
vísindarannsóknanna. Róbert Machemer, sem sennilega var mesti
frumkvöðull heims á sviði augnlækninga á þessum árum, sá enga
ástæðu til að stuðla að viðskiptaþróun. Ég minnist einu sinni í
samtali að hann talaði heldur niðrandi um kollega okkar sem var
að baslast við að taka einkaleyfi og reyna að græða á uppfinn­
ingum sínum.
Um tíma starfaði ég á National Eye Institute, sem er hluti at
NIH, Heilbrigðisrannsóknastofnun Bandaríkjanna.3 Þar var bein­
línis bannað að taka einkaleyfi og fjárnýta uppgötvanir. Ég held
að þetta hafi verið nokkuð dæmigert fyrir andrúmsloftið á sviði
læknisfræði í Bandaríkjunum á þessum tíma. Það þótti göfugt að
stunda hreinar og tærar vísindarannsóknir og menn litu á iðnað­
inn sem óhreinu börnin hennar Evu. Á þessu voru þó vissulega
undantekningar sem með tímanum urðu meira og meira áberandi.
Römm er sú taug, sem rekka dregur föðurtúna til
Ég starfaði í Bandaríkjunum allan 9. áratuginn og kom aftur til
starfa við Háskóla Íslands í kringum 1990. Háskólinn, að minnsta
kosti læknadeild, hafði breyst verulega á þessum 10 árum. Alvöru
vísindarannsóknir voru komnar í gang á sumum sviðum og vind­
urinn blés með vísindum. Fyrstu nýsköpunarfyrirtækin voru að
líta dagsins ljós, eins og Marel, Hafmynd, Flaga og fleiri fyrirtæki
sem uxu beint eða óbeint úr jarðvegi Háskólans.
Gamall kennari minn og kollegi í læknadeild, Magnús Jó­
hannsson prófessor, benti mér á að Þorsteinn Loftsson prófessor í
lyfjafræði væri að vinna með athyglisverðar lyfjaferjur sem gætu
hentað fyrir augnlyf. Ég hringdi í Þorstein og bauð honum að
halda fyrirlestur á augndeildinni og þannig hófst samstarf okkar
Þorsteins við vísindarannsóknir og nýsköpun á sviði augnlyfja,
sem hefur nú staðið á þriðja áratug.
Cyclodextrín­sameindin sem Þorsteinn vann með hentaði ein­
staklega vel sem lyfjaferja fyrir augað og samstarf okkar varð mjög
árangursríkt þar sem hann sá um grunnrannsóknir og ég um klín­
ískar rannsóknir á ýmsum augnlyfjum (mynd 2).4
Vísindi og nýsköpun í augsýn
Einar Stefánsson
prófessor í augnlækningum
einarste@landspitali.is
LÆKNAbLAðIð hefur komið út síðan 1915 og í þessum 100. árgangi blaðsins eru
greinar sem ritstjórnin hefur kallað eftir af því tilefni. Höfundar greinanna skrifa um
ýmis málefni sem snerta lækna, félagsleg, söguleg og fræðileg.
Háskóli Íslands stóð fyrir fyrirlestraröð í hátíðasalnum um
vísindi og nýsköpun á árinu 2013 og það kom í hlut undirritaðs
að segja frá nýsköpun á sviði augnlækninga. Það varð síðan að
ráði að birta fyrirlesturinn í Læknablaðinu og fylgir hann hér á
eftir.