Læknablaðið - 01.11.2014, Qupperneq 61

629 LÆKNAblaðið 2014/100
Ö l d U n G a d E i l d
áratug síðar mátti heita að holdsveiki væri
hér útrýmt.
Guðmundur átti stóran þátt í barátt­
unni gegn berklaveiki sem breiddist ört út
um landið í lok 19. aldar. Að beiðni lands­
stjórnar þýddi hann og gaf út tvo danska
bæklinga um þetta efni er komu út 1898 og
1903. Hann var aðalhvatamaður að stofnun
Heilsuhælisfélagsins árið 1906 en því varð
vel ágengt í söfnun peninga fyrir slíku
hæli. Með viðbótarstyrk úr landssjóði var
unnt að hefja byggingu Vífilsstaðahælis
sumarið 1909 og var það tekið í notkun
haustið 1910. Réði Guðmundur miklu um
staðsetningu hælisins og undirbúning.
Guðmundur var síðar í byggingarnefnd
Kristneshælis sem vígt var 1927.
Guðmundur mun hafa átt stóran þátt
í að semja hin fyrstu lög sem sett voru
um berklavarnir 1903 en í þeim var meðal
annars kveðið á um skráningu berkla­
sjúkra. Árið 1919 var hann í milliþinga­
nefnd er samdi ný berklavarnalög sem
voru samþykkt 1921.
Enn eitt baráttumál Guðmundar var
lögn vatnsveitu til Reykjavíkur og lokun
gömlu vatnsbólanna sem voru uppsprett­
ur smitsjúkdóma, ekki síst taugaveiki. Hóf
hann baráttuna er hann var í bæjarstjórn.
Margir töldu þetta firru er setja mundi
bæinn á hausinn. Er hann hætti í bæjar­
stjórn og fór á þing kom Jón Þorláksson
verkfræðingur inn í bæjarstjórn og saman
héldu þeir baráttunni áfram uns þeir
fengu lög um vatnsveitu í Reykjavík sam­
þykkt á Alþingi 1907. Vatni var hleypt á
1909. Vatnið kom reyndar fyrst úr Elliða­
ánum en síðar úr Gvendarbrunnum.
Allt frá því að Guðmundur hóf störf
sem héraðslæknir í Reykjavík og þar til
hann lauk störfum má segja að hann hafi
átt stóran þátt í smíði allrar löggjafar er
til framfara horfði í heilbrigðismálum
þjóðarinnar.
Árið 1918 var Guðmundi Björnssyni
erfitt. Eftir tvær bylgjur inflúensu um
vorið barst spænska veikin hingað til
lands um haustið. Í Reykjavík geisaði
hún allan nóvembermánuð, lagði þrjá af
hverjum fjórum íbúum í rúmið og dró um
300 til dauða. Guðmundur var einn þriggja
lækna í bænum sem voru á ferðinni nótt
sem dag.
Eftir spænsku veikina reis upp alda
andúðar gegn Guðmundi landlækni.
Margir þeir sem áttu um sárt að binda
kenndu honum um að hafa ekki reynt að
hindra að veikin bærist til landsins. Hann
var, jafnvel á prenti, sagður vera forfallinn
kókaínfíkill og óhæfur til að gegna land­
læknisstarfinu.
Landlæknir svaraði þessum ásökunum
með því að rita bækling um eðli og út­
breiðslu inflúensu. Benti hann á að hvergi
hefði tekist að koma í veg fyrir að veikin
herjaði. Hann tók ásakanirnar nærri sér
þó hann léti ekki á því bera og sárast mun
honum hafa þótt að ýmsir er hann taldi til
vina sinna snerust gegn honum. Varðandi
kókaínneyslu var það rétt að hann notaði
efnið um árabil til að fleyta sér gegnum
gífurlegt vinnuálag. Honum tókst af sjálfs­
dáðum að hætta þeirri neyslu.
Sem landlæknir var Guðmundur dug­
legur við eftirlit með starfi annarra heil­
brigðisstarfsmanna. Vísiteraði hann víða
um land, gjarnan vel ríðandi með marga
til reiðar. Hann þótti nokkuð eftirgangs­
samur og ávann sér andúð sumra, einkum
eldri lækna. Honum var legið á hálsi að
útgáfa heilbrigðisskýrslna gengi seint enda
mun honum hafa leiðst skrifstofustörf og
hafði við þau litla aðstoð. Guðmundur átti
sér mörg hugðarefni önnur en heilbrigðis­
mál. Hann var góður stærðfræðingur og
mun á yngri árum hafa íhugað að leggja
stund á þá fræðigrein. Þá var hann mikill
unnandi íslenskrar tungu. Allt sem hann
lét frá sér fara í ræðu og riti var á vönd­
uðu, skýru og gjarnan knöppu máli. Hann
var snjall nýyrðasmiður og er til dæmis
höfundur heitisins „togari“ sem kom í
stað hins stirðlega orðs „botnvörpungur“.
Hann var um tíma fylgjandi því að sleppa
y og z úr málinu og ritaði um það bækl­
inginn Rangritunarheimska og framburðar-
forsmán. Guðmundur var manna fróðastur
Guðmundur 17 ára. Úr Héraðsskjalasafni Blönduóss.
Marðarnúpur í Vatnsdal
í Austur-Húnavatnssýslu
um 1900. Mynd úr bókinni-
Föðurtún sem eru endur-
minningar Páls Kolka læknis
og kom út 1950.