Tímarit Máls og menningar - 01.04.1940, Side 54

■48
TÍMARIT MÁLS OG MENNINGAR
borgarastéttin sig úr lögum við liið gamla stjórnarfar,
andlega, siðferðislega og heimsskoðunarlega.
Þótt hin franska heimspeki 18. aldar sé mjög sund-
urleit í einstökuin atriðum og i lienni kenni margra
grasa, þá er þó eitt sameiginlegt með öllum greinum
liennar: mannúðin, virðingin fyrir manninum sem kyn-
bornum einstaklingi, hvort sem liann er karls sonur
eða jarls. í pólitiskum efnum var lieimspekin konungs-
sinnuð um langt skeið, en konungshugsjón hennar var
hið upplýsta einveldi, er staðfesti tilverurétt sinn með
móðurlegri umönnun fyrir lieill hvers einasta þegns.
Voltaire er glæsilegasti fulltrúi þessarar stefnu, unnandi
ln'nnar skíru, skjmsamlegu hugsunar og álirifaríkur
andmælandi hindurvitna í trú og ruddaskapar í rétt-
arfari. En heimspekin var ekki eingöngu formælandi
endurbætts einveldis. Rousseau flytur í þjóðfélagssátt-
málanum kenningar, sem siðar verða uppistaðan í lýð-
ræðis- og lýðveldishreyfingu byltingarinnar. Heimspek-
ingurinn Condorcet skrifar í persónulegum raunum og
ofsóknum á hátindi byltingarinnar Um framþróun
mannsandans, og er sannfærður um, að þeir iímar komi,
er sólin skíni eingöngu á frjálsa menn, en harðstjórar
og þrælar, prestarnir og hin heimsku og glæpsamlegu
þý þeirra lifi eingöngu í annálum sögunnar og á sviði
leikhúsanna.
Franska Alfræðiorðabókin, sem kom út á árunum
1751—1776 undir ritstjórn þeirra d’Alemberts og Dide-
rots, er hinn mikli minnisvarði, er hin borgaralega
lieimspeki Frakklands hefur reist sér og sinni öld. Hún
átti að bera mannsandanum vitni um það, hve langt
hafði verið náð á þroskabraut mannanna og hvers mátti
vænta, ef frelsið og skynsemin mættu ráða og náttúru-
réttindi mannanna fengi að njóta sin. Trúin á ótak-
markaða framþróun mannkynsins hefur aldrei verið
túlkuð með svo innfjálgu ofstæki, sem í ritum frönsku
heimspekinnar. Efahyggin öld hins borgaralega þjóð-