Tímarit Máls og menningar - 01.11.1950, Blaðsíða 24

182
TÍMARIT MÁLS OG MENNINGAR
orSið breyting á, ísland, Grænland og Færeyjar höfðu verið skattskyld
norsku krúnunni og komust þannig undir dönsku krúnuna, en nú
hverfa þau beint undir Danmörku og fylgdu henni, þegar danska rík-
inu var skipt 1814. Engra mótmæla verður vart af Norðmanna hálfu
gegn þessum aðförum dönsku stjórnarinnar, enda var engin stofnun
lengur til í landi þeirra, sem gat komið fram fyrir hönd þjóðarinnar.
Danakonungar töluðu hér eftir um „vort land ísland“, og Kristján III.
nefnir það meira að segja á einum stað jrjálsl skattland sitt. Menn
verða jafnan að hafa í huga við bollaleggingar um þetta mál, að kon-
ungurinn og aðallinn höfðu enga ákveðna stjórnarstefnu aðra en þá,
sem þeir töldu þjóna bezt hagsmunum sínurn á hverjum tíma. Sökum
vanþekkingar á ýmsum atriðum í stjórnarháttum ríkisins og afleið-
ingum nýbreytni sinnar kusu stjórnarvöldin oft að bíða átekta og
sjá hverju fram yndi, eða með öðrum orðum, danska stjórnin vildi
gjarnan að tíminn leiddi í ljós, hvað heppilegast væri að hún gerði
í einstökum atriðum sjálfri sér til hagsbóta. Frumhlaupið um innlimun
Noregs 1536 er eitt bezta dæmið um það, hve fávísir ráðherrarnir voru
um afleiðingar veigamikilla stjórnarákvarðana. í íslandsmálum er
stjórnin gætin og fer sér að engu óðslega, enda var hér ekki eftir jafn-
miklu að slægjast eins og í Noregi. Hér var stjórnin frá upphafi örugg
um sigurinn og kaus að leggja sem minnst í kostnað, en láta tímann
vinna fyrir sig.
Fyrstu átökin við hinn nýja sið
Hér verður fyrst vart gagnrýni „með óskaplegum orðtogum upp á
klerka og allan kennidóminn“ í Skálholtsbiskupsdæmi laust eftir 1530,
og fyrsti lútherski söfnuðurinn á Islandi myndaðist um líkt leyti undir
handarjaðri Ogmundar Pálssonar. Þetta atriði er eftirtektarvert, þar
eð Ögmundur er talinn með ráðríkustu og harðdrægustu íslenzkum
biskupum, og er þá langt til jafnað. Fáir þorðu að andæfa Ögmundi,
meðan vegur hans var mestur, og enginn reyndi heldur að bera blak af
honum, þegar í óefni var komið. Með harðstjórn sinni hefur Ögmund-
ur bakað sér hatur handgengnustu manna sinna eins og Gissurar Ein-
arssonar og Jóns Einarssonar, sem sagt er, að hafi fyrstur orðið til þess
hér á landi að halda fram kenningum Lúthers. í utanför 1533—34