Tímarit Máls og menningar - 01.05.1951, Síða 80

198
TÍMARIT MÁLS OG MENNINGAR
hann hnöppuðust ættirnar. En með Jjví
að fá sameiginlegan ættföður og sam*
eiginlegan arin, voru þeir, sem hlut áttu
að máli, orðnir kynbræður, enda voru
slík trúarfélög nefnd bræðralög.“ Þetta
sama ráð dugði til að sameina bræðra-
lögin í kynþætti. „En einnig kynþætt-
irnir reyndust oft ónógir til þjóðfélags-
stofnunar. Varð þá að sameina aftur
kynþættina með því að finna einhvem
æðri guð, er þeir gætu sameinazt um.
En upp úr þeirri samsuðu urðu loks
borgríkin (poleis) til.“ Þessi einfalda
lýsing á þróun trúarbragðanna er ekki
mjög sannfærandi. Verður naumast skil-
ið, að trú, vaxin af þessari einu rót,
hefði megnað að sameina sundurleitar
ættir, ættbálka og kynþætti í þjóð og
ríki, sem stóðust harða pólitíska
reynslu. Og hér er í rauninni gengið
fram hjá hinum pólitíska raunveruleika,
óhjákvæmilegri nauðsyn, sem þrýsti
jafnvel fjandsamlegum ættbálkum til
að mynda pólitíska heild. Að finna sam-
eiginlegan ættföður, sameiginlegan guð,
var oft ekki annað en tákn, sem helgaði
pólitískar staðreyndir. En trúin sjálf var
ekki samkomulagsatriði. Hún streymdi
frá dýpri lind.
Þess gætir oftar, að hinir pólitísku og
menningarsögulegu viðburðir eru ekki
raktir til dýpstu róta. Það á t. d. við um
fall hellensku borgarríkjanna og það
hrun hellenskrar menningar, sem því
fylgdi. Höf. virðist ætla, að þjóðræði
Aþeninga og hemaðaranda Spartverja
sé þar helzt um að kenna. Þetta gæti
virzt vafasamt. Dæmi em þess, að
hernaðarandi, áþekkur þeim spart-
verska, hafi orðið meginafl í þróun
voldugra ríkja. Engu síður hefur þjóð-
ræðið orðið það, ef þjóðin aðeins átti
brekkusækni og foringjar hennar sýndu
henni eftirsóknarverð markmið. Skýr-
ing höfundar nægir því ekki. Orsökin
liggur dýpra. Ut frá henni skýrast aftur
á móti sú óheillavænlega stefna, sem
hemaðarandi Spörtu tók, og mistök
þjóðræðisins í Aþenu. Hinn bráði aldur-
tili hellenskrar menningar rekur rætur
sínar til uppruna hennar og gerðar. Hún
óx í borgríkjum, smáum, fámennum.
Ríkishugmynd Grikkja var takmörkuð
við borgarmúrana. Bæði Sparta og
Aþena háðu landvinningastríð, sigruðu
önnur hellensk borgríki og kúguðu þau
til að greiða sér skatt. En þeim kom
ekki til hugar að fella hina sigmðu inn
í ríki sitt, þenja það út yfir allt Grikk-
land, líkt og Haraldur hárfagri gerði við
smáríki Noregs eða prússajöfrar við
furstadæmin þýzku. Fyrir Hellenum var
það einskonar trúaratriði, sem jafnvel
Platon staðfesti, að polis gæti ekki vax-
ið og mætti ekki vaxa, nema manngerð
íbúanna og menning færust. M. ö. o.:
Ríkishugmynd þeirra var stirðnuð, þeir
eygðu enga þróunarmöguleika fyrir
hana. Þessi stirðnaða po/ishugmynd
varð banamein grískrar menningar.
Filippus Makedóníukonungur skildi
kröfu tímans. Honum var ljós nauðsyn
þess að innlima hinar sigruðu hellensku
borgir í ríki sitt, vopna heri þeirra á ný
undir sínu merki og sinni stjóm, stefna
þegnum sínum öllum að stóru, sameigin-
legu markmiði. I vissum skilningi tókst
honum, barbaranum, að sameina Hell-
ena. En þjóðarsál þeirra var þá lömuð
og þrotin.
Aðeins út frá þessu sjónarmiði skilj-
um við til fulls hinn átakanlega harm-
leik í baráttu mælskusnillingsins Dem-
ostheness. Hann berst gegn örlögum,
sem hellenska þjóðin hefir þegar kall-
að yfir sig og orðin em óumflýj-