Tímarit Máls og menningar - 01.12.1966, Blaðsíða 91

skynsemi og boðberar hagnýtrar
fræðslu í veraldlegum efnum. Má
með nokkrum sanni segja að þeir
hafi uppskorið það sem pietistarnir
sáðu til, er þeir sáu hinum nýlæsa
almenningi fyrir veraldlegu lestrar-
efni. En vitaskuld höfðu pietistarnir
ætlað sér að ala önn fyrir andlegum
nauðþurftum manna með guðsorði
og andaktarbókmenntum.
Almælt er að Brynjólfi biskupi
Sveinssyni hafi á sínum tíma verið
synjað um leyfi til að stofna prent-
smiðju. Hafi þá verið litið svo á að
ein prentsmiðja nægði landsmönnum
og samkeppni væri vís til að drepa
aðra og gott ef ekki báðar.
Þar kom þó að leyfi var veitt til
stofnunar prentverks í Skálholtsbisk-
upsdæmi; var það gert með konung-
legu leyfisbréfi, dagsettu 4. júnímán-
aðar 1772.4
Ekki fór á milli mála að frum-
kvöðlar nýju prentsmiðjunnar voru
heilshugar á bandi fræðslustefnunn-
ar. Gætti þess anda ef til vill enn
meira en ella hefði gert fyrir það að
þeim var stranglega bannað að gefa
út guðsorðabækur og skólakennslu-
bækur. Hafði Hólaprent eftir sem áð-
ur einkaleyfi til þess háttar útgáfu
hérlendis.
Menntamenn átjándu aldar voru
upp til hópa alþjóðlega sinnaðir og
veraldlega (þ. e. seculariskir). Liðinn
var að mestu tími fomaldardýrkunar-
innar (humanisminn eða fornmennta-
Fyrstu íslenzku tímaritin 1
stefnan) þótt áhrif hennar hefðu í
mörgum efnum orðið býsna varan-
leg; og eins og fyrr segir höfðu heit-
trúarstefnur sem um skeið höfðu
gengið yfir lönd mótmælenda lifað
sitt fegursta um miðja öldina. Fram
undan, hulin miskunnsamri móðu
hins ókomna, var rómantíska stefnan
með þjóðernishyggju sína og dul-
rænu.
Hætt er við að átjándu aldar menn
gjaldi þess enn eins og þeir gerðu á
síðustu öld, að þeir létu sér fátt um
ýmis þau mæti finnast sem nítjándu
aldar menn mátu hvað mest. En nú
er meira en tímabært orðið að þeir
fái að njóta sannmælis og greint
verði frá kostum þeirra ekki síður en
brestum. Núlifandi kynslóðum veitir
varla af að bæta hlut sinn fyrir hin-
um óbornu í einhverju, og þá mætti
sögulegt umburðarlyndi gagnvart
gengnum feðrum allra alda samfara
hreinskilni og einurð gagnvart eigin
ávirðingum ef til vill vera einn liður
þeirrar friðþægingar.
Þótt nítjánda öldin sé löngu liðin
og þjóðernistilfinning Norðurálfu-
manna tæplega lengur með sama
hætti og þá gerðist, verða menn enn
í dag hvumsa við er þeir komast að
því að frumgróður íslenzkra blaða
bar nafnið Islandske Maaneds-Tid-
ender og var á dönsku — eða öllu
heldur íslenzkri embættismanna-
dönsku síns tíma. Hér var þó um ís-
lenzkt fyrirtæki að ræða en ekki lið
X
409