Tímarit Máls og menningar - 01.09.1986, Síða 118

Tímarit Máls og menningar
Þorsteins er að hann leggi óheyrilega þrönga merkingu í sannleikshugtakið,
að ég tali ekki um skilning hans á eðli átrúnaðar. Af afgreiðslu Þorsteins á
kafla Gunnars Kristjánssonar er erfitt að álykta annað en að hann telji þau
sannindi ein hafa sannleiksgildi sem vísindin leiða í ljós. Það er hægt að leiða
ýmislegt í ljós um Biblíuna með vísindalegum vinnubrögðum, en boðskap
trúarinnar, þ. e. hinum eiginlegu trúarsannindum, verður ekki komið á
framfæri með þeim hætti. Þetta mætti e. t. v. bera saman við það sem
Þorsteinn segir á einum stað, að hægt sé að komast að vísindalegum
niðurstöðum um réttlæti og ranglæti, „en hitt kynni þar fyrir aldrei að verða
stutt ströngum rökum að okkur beri að stuðla að því að mannlegt samfélag
sé réttlátt fremur en ranglátt."15 Greinarmunurinn sem í þessu felst á vís-
indalegum niðurstöðum um verðmæti og rökum fyrir breytni er að vísu
óþarflega skarpur, því þótt hann sé hugsanlegur í fræðunum er hann óverj-
andi í lífinu.16 Dyggðin, engu síður en trúin, er dauð án verka. Undir þetta
tekur Þorsteinn í greininni „Sannleikurinn og lífið“:
Hvernig sem á því stendur er maður ekki réttlátur fyrir það eitt að hann virði
réttlætið og gæti sín á ranglætinu. Réttlátur maður gerir meira: hann stuðlar
að því með ráðum og dáð að réttlætið nái fram að ganga, hann berst gegn
ranglætinu og fyrir réttlætinu. Og enn er sannleikurinn á sama báti og
réttlætið. Sannleiksást er ekki fólgin í því einu að trúa sem fæstum ósannind-
um og segja sem flest satt. Hún krefst þess líka að við leitum sannleikans og
berjumst fyrir honum.17
Þetta er svar Þorsteins við gagnrýni Eyjólfs Kjalars, að hann leggi tvennan
skilning í sannleikann. Sannleikurinn felur í sér sannleiksást, sem aftur
krefst þess að við berjumst fyrir honum, gerum hann að veruleika.
Heimspekingar, þjónar sannleikans, eiga því ekki að láta sér nægja að skýra
réttlætið og skilgreina, þeir verða líka að breyta heiminum. Um það vitnar
ekki bara Marx, heldur Aristóteles líka. Hann kennir að menn verði réttlátir
af réttlátu líferni og ástundi menn ekki réttlæti eigi þeir enga von um að
verða góðar manneskjur:
En fæstir gera þetta. Þeir draga sig inn í skel fræðanna, halda að þeir séu
heimspekingar og verði réttlátir af því. Þeim ferst því eins og sjúklingum sem
hlusta vel á ráð læknisins, en hlýða þeim ekki. Líkt og hinir síðarnefndu fá
ekki líkamlega lækningu með því að ástunda slíkt líferni, þá verða hinir
fyrrnefndu engu betri á sálinni með því að ástunda slíka heimspeki.18
Orð Aristótelesar eiga ekki síður við um sannleikann en um réttlætið.
Sannleikurinn er hugsjón sem stöðugt þarf að berjast fyrir, leit sem aldrei
lýkur. Það er þessi sannleiksleit sem er „frumkrafa alls réttlætis,“ eins og
Þorsteinn kallar það. Oneitanlega felur þessi afstaða Þorsteins í sér nokkra
380