Tímarit Máls og menningar - 01.02.1987, Qupperneq 68

Þorbjörn Broddason
Samvitundin og ljósvakinn
í vaxandi mæli gætir nú óþols hjá mætustu mönnum með sjálfsdýrkun
fjölmiðlanna: Utvarpið efnir til umræðuþáttar um gljátímaritin; gljátímarit-
in birta glæsimyndir og viðtöl við sjónvarpsstjörnur; sjónvarpað er spurn-
ingaleikjum með þátttöku fjölmiðlastarfsmanna; sjónvarpsstöð safnar sam-
an fjölmiðlastarfsmönnum til að tala um yfirstandandi „fjölmiðlabyltingu“;
dagblöðin eru full af föstum dálkum, lesendabréfum, aðsendum greinum og
jafnvel fréttum um afrek og ávirðingar ljósvakamiðlanna; tímarit ber fyrir
lesendur sína syrpu greina um ný viðhorf í fjölmiðlun. Þannig mætti lengi
telja og skulu þeir ekki átaldir hér sem þykir nóg um alla þá naflaskoðun.
Eg tel hins vegar að þessi árátta endurspegli þýðingu fjölmiðlanna í
daglegu lífi okkar og um leið óvissu um endanlega stöðu þeirra. Nú um sinn
hefur vegur þeirra farið mjög vaxandi á kostnað annarra festa (kirkju,
skólakerfis, þings), einkum á þetta við um ljósvakamiðlana. Framundan
kann þó að vera röskun á högum fjölmiðlanna og svo getur farið að enginn
þeirra ríði vel feitum hesti frá því umróti sem hófst haustið 1986.
Þeir sem temja sér orðfæri virknihyggju eiga til að taka svo til orða að
fjölmiðlarnir séu steinlímið í þjóðfélagsbyggingunni. Ekki þarf að fara
mörgum orðum um inntak þessarar samlíkingar, svo gagnsæ er hún. Ekki
þarf heldur að vara glöggan lesanda við því hversu gildishlaðin hún er. Þrátt
fyrir annmarka er samlíkingin einkar gagnleg og hún þjónar því hlutverki að
minna okkur á að ekkert þjóðfélag fær staðist nema þar ríki einhver vottur
félagslegrar samvitundar. Á mismunandi tímum er innræting og viðhald
þessarar samvitundar í höndum mismunandi aðila og er nærtækt að nefna
hlutverk kirkjunnar á fyrri tímum og hinn almenna skyldunámsskóla á
þessari öld hér á landi. Þessir aðilar hafa báðir einkennst af ríkri miðstýr-
ingu. Ríkjandi samvitundaraðila á hverjum tíma er að sjálfsögðu beitt í þágu
ríkjandi afla, enda er hann óumflýjanlega samgróinn þeim.
Fjölmiðlarnir lutu miðstýringu frá upphafi (ef við miðum upphaf þeirra
við þá byltingu sem Gutenberg hratt af stað um miðbik 15. aldar) og gengu
erinda ríkjandi afla. Þetta breyttist í nokkrum mæli á 18. öld og öndverðri
19. öld þegar upprennandi borgarastétt tók prentlistina í sína þjónustu í
56