Tímarit Máls og menningar - 01.02.1987, Síða 106

Tímarit Máls og menningar
hripum til að sækja afganginn af farángri sínum og flytja í Urðarsel". Með
honum á þessu ferðalagi eru Bera, komin yfir nírætt, Asta Sóllilja og börn
hennar. „Það var ekkert sagt. Þau voru eins og langferðafólk, sem tekur sig
upp úr lélegum næturstað á heiði. Það var heiði lífsins.“ Bjartur á nú eftir
lokauppgjör sitt við þau Kólumkilla:
En þegar þau komu fram hjá leiði Gunnvarar sálugu, nam hann staðar og brá
sér út af brautinni. Hann greip fangbrögðum minnismerkið, sem hann hafði
sett henni um árið, og velti því fram af gilbrúninni. Nú vissi hann fyrir víst, að
það var ekki hægt að hreinsa hana af Kólumkilla, hún hafði alltaf legið þar
með honum, bæði á erfiðum tímum og í veltiárum, hún lá þar með honum
enn.
Hingað finnst okkur við hlusta á innra eintal Bjarts. Hann skilgreinir ekki
örlög sín í þjóðfélagslegum hugtökum. Hann virðist trúa á miskunnarlaus
og óviðráðanleg álög, sem hafa hvílt á landinu frá aldaöðli.
En í næstu setningu, í beinu framhaldi af orðum þeim sem nú var vitnað í,
tekur sögumaður við, svo að varla verður vart við neinn brest í frásögninni.
Smám saman breytist sjónarhornið, og við sjáum grilla í þjóðfélagslega
skýringu á örlögum einyrkjans, hins sjálfstæða manns. Það er dregin
ályktun af sögu Bjarts í Sumarhúsum. Boðskapur verksins er borinn fram á
beinan og skorinorðan hátt:
Enn einu sinni höfðu þau brotið bæ fyrir einyrkjanum, þau eru söm við sig
öld fram af öld, og það er vegna þess, að einyrkinn heldur áfram að vera
samur við sig öld fram af öld. Stríð í útlöndum getur stælt í honum bakfiskinn
ár og ár, en það er aðeins sýndarhjálp; blekking; einyrkinn kemst ekki úr
kreppunni um allar aldir, hann heldur áfram að vera til í hörmung, eins lengi
og maðurinn er ekki mannsins skjól, heldur versti óvinur mannsins. Líf
einyrkjans, líf hins sjálfstæða manns er í eðli sínu flótti undan öðrum
mönnum, sem ætla að drepa hann. Ur einum næturstað, í annan verri. Ein
kotungsfjölskylda flytur búferlum, fjórir ættliðir af þeim þrjátíu sem hafa
borið uppi líf og dauða í þessu landi í þúsund ár - fyrir hvern? Að minnsta
kosti ekki fyrir sig né sína.
Málsgreininni lýkur með setningu sem tekur aftur upp lokauppgjör Bjarts
við þau Kólumkilla: „Það drundi óheimlega í gilinu, þegar minnismerkið
hrapaði ofan fyrir, og tíkin stökk með óhljóðum fram á gljúfurbrúnina.“
(345/46) Sagan hefði útaf fyrir sig vel getað endað þar. Kaflinn „Blóð í
grasinu“ tekur snilldarlega saman nútímalegan þjóðfélagsboðskap hennar,
um leið og ævafornar sagnir eru látnar bergmála í honum.
En skáldið á enn eftir að ljúka við persónulegt samband þeirra Bjarts og
Astu Sóllilju. Frá sálfræðilegu sjónarhorni séð er það rauði þráðurinn í
94