Tímarit Máls og menningar - 01.02.1987, Síða 108

Tímarit Máls og menningar
Skáldið, fegnrðin, jökullinn
Heimsljós (1937—40) er líklega í augum margra lesenda hátindurinn á
skáldskap Halldórs á fjórða áratugnum - eða kannski yfirleitt. Einsog Salka
Valka og Sjálfstœtt fólk er einnig þessi saga hvöss þjóðfélagsádeila. I henni
enduróma margir atburðir í íslenskum samtíma, ósjaldan í skoplegu ljósi.
En reynsla aðalpersónunnar, ólæknandi fegurðarþrá skáldsins Olafs Kára-
sonar, er kjarni verksins og nær hámarki sínu í lok þess.
Við minnumst upphafsorða sögunnar:
Hann stendur ásamt tjaldi og sendlíngi í fjöruborðinu niðrundan bænum
og horfir á ölduna sogast að og frá. Kannski er hann að svíkjast um. Hann er
tökubarn og þessvegna er lífið í brjósti hans sérstakur heimur, annað blóð, án
skyldleika við hina, hann er ekki partur af neinu, en stendur utan við; og það
er oft tómt umhverfis hann, og lángt síðan hann byrjaði að þrá óskiljanlega
huggun.
Ólafur er vissulega tökubarn í raunverulegri, þjóðfélagslegri merkingu
orðsins. En ef til vill er hér einnig átt við að skáldið sem slíkt hefur oft verið
utangátta í tilverunni og skoðað sjálfan sig sem einhvers konar tökubarn
lífsins, „án skyldleika við hina“. Hvort sem er birtist okkur tökubarnið og
sveitarómaginn Ólafur Kárason smám saman sem persónugervingur
skáldeðlisins. Og hér í fjörunni við Ljósuvík er einsog sæjum við frá upphafi
hilla undir örlög hans. Þegar hann stefnir í lok sögunnar á vit jökulsins um
páskamorguninn, þá erum við minnt á upphafið: „Barn hafði hann staðið í
fjörunni við Ljósuvík og horft á landölduna sogast að og frá, en nú stefndi
hann burt frá sjónum.“ Milli þessara skauta liggur líf hans.
Síðustu stundir skáldsins standa í tákni jökulsins. En hvað merkir jök-
ullinn? Höfundur segir okkur reyndar frá því strax í upphafi síðasta
bindisins, Fegurð himinsins, en þar er Ólafur farinn að búa í Litlubervík
með heitkonu sinni Jarþrúði Jónsdóttur. Fyrsti kaflinn hefst þannig: „Þar
sem jökulinn ber við loft hættir landið að vera jarðneskt, en jörðin fær
hlutdeild í himninum, þar búa ekki framar neinar sorgir og þessvegna er
gleðin ekki nauðsynleg, þar ríkir fegurðin ein, ofar hverri kröfu.“ Jöklinum
og himninum yfir honum er lýst sem nokkurs konar sjálfstæðri höfuð-
skepnu, þrunginni æðri dulrænum mætti. Þegar sagt er að fegurðin ríki
„ofar hverri kröfu“, virðist það eiga við reynslu hins fátæka skálds, sem
alltaf finnur hvernig óþolandi daglegar kröfur mannlífsins trufla leitina að
fegurðinni:
Það besta er að gleyma sínum eigin heimi, bæði því sem maður hefur orðið að
96