Tímarit Máls og menningar - 01.09.1992, Síða 76

sjálfsmynd og þau vandamál sem hann þarf
einkum að glíma við, ekki síst í samskiptum
sínum við konung. í þessari þróun felst
einnig að aðallinn fer að apa eftir ýmsum
siðvenjum konunga. Hann lærir að lesa og
skrifa og hefur í kringum sig hirð. Einnig
kemur þetta fram í breyttum erfðavenjum
þar sem aðallinn fylgir í kjölfar konunga
sem takmarka mjög erfðarétt afkvæma
sinna.
Hægt er að skoða tilurð fornaldarsagna
Norðurlanda, og raunar flestra veraldlegra
bókmennta á Islandi, í ljósi þessarar þróun-
ar, en hún teygir anga sína hingað norður
ekki síðar en á seinni hluta tólftu aldar.
Goðar verða höfðingjar, sem þýðir að hlut-
verk þeirra og ekki síst sjálfsvitund eru að
breytast í átt að því sem þegar hefur gerst í
Evrópu og er að eiga sér stað á Norðurlönd-
um, einkum í Noregi. Það fylgdi þessari
sjálfsmynd að leggja stund á og njóta bók-
legra lista en í bókmenntaþróuninni ætti
einnig að vera hægt að skoða hvemig þessi
sjálfsmynd verður til og breytist.
Nú verður Hervarar saga og Heiðreks
tekin sem dæmi um fornaldarsögu þar sem
lesa má breytingar á högum íslenskrar
höfðingjastéttar.
Aldarspegill
En nú má segja að fomaldarsögur — og þar
er Hervarar saga engin undantekning —
séu lygisögur, þ.e. ótrúverðugar frásagnir
sem gerast í fjarlægum löndum löngu áður
en þær vom ritaðar. Þær séu því allsendis
ótengdar þeim raunveruleika sem höfundar
þeirra og njótendur lifðu og hrærðust í. Þá
má spyrja á móti: Er einhver annar raun-
vemleiki sem fomaldarsögur tengjast frem-
ur? Ekki þó þeim vemleika sem þær eiga að
gerast í? Hann hefur aldrei verið til nema í
hugum þeirra sem settu saman þessar sögur
og þeirra sem lásu þær eða hlustuðu á þær.
Ef þær standa í sambandi við einhvern
raunveruleika þá er það einmitt veruleiki
ritunartímans. Hvers vegna? Meðal annars
vegna þess að þær em hluti af þeim tjáskipt-
um sem eiga sér stað í mannfélaginu á
þessum tímum. Þær ganga manna á milli.
Þær em samdar af mönnum fyrir aðra menn
sem lifa í sama samfélagi. Sterkustu vem-
leikatengsl þeirra em við orðræðu samfé-
lagsins og sjálfsmynd þess.
Vandinn er að sjá í gegnum skáldskapinn
og greina þessa samfélagslegu orðræðu.
Það stafar einkum af því að fomaldarsögur
em ekki dæmisögur, þ.e. sögur sagðar til að
koma ákveðnum boðskap til skila, heldur
em þær fyrst og fremst ætlaðar til að lyfta
andanum og skemmta sér. Því eru engin
skýr fyrirmæli í textanum um hvemig beri
að túlka hann. Hvert mannfélag greypir sig
hins vegar inn í frásagnimar sem það elur
af sér: gildi, venjur, hugðarefni, áhyggju-
efni stýra því hvað er frásagnarvert og
hugsanaformin stýra því hvemig hinu frá-
sagnarverða er komið til skila. Fomaldar-
sögumar geta þvf ekki annað en
endurspeglað samtíma sinn, þ.e. ritunar-
tíma.
En hvemig má lesa þennan samtíma út úr
þeim? Til þess hafa verið þróaðar aðferðir,
einkum af formgerðarstefnumönnum á
sjötta og sjöunda áratug þessarar aldar og
ber helst að nefna þá Claude Lévi-Strauss
og A.J. Greimas. Lévi-Strauss hefur fengist
við goðsagnir en Greimas við táknfræði
frásagna. Þeir ganga út frá því að frásögnin
sé ákveðið form hugsunar, að hugsað sé
með frásögnum, oft án þess að þeir sem
74
TMM 1992:3